کتاب عقلانیت و تساهل در اسلام

'عقلانیت و تساهل در اسلام" نوشته‌ی سیلویا هرش، پژوهشی مختصر اما عمیق درباره‌ی مواجهه‌ی گوتولد افرایم لسینگ با اسلام و مفاهیم عقل و تساهل مذهبی است؛ اثری که در مجموعه‌ی علمی Ex Oriente Lux منتشر شد و تنها حدود 259 صفحه دارد، اما در همین حجم محدود، تصویری پیچیده و گاه دوگانه از دیدگاه‌های لسینگ ارائه می‌دهد. هرش که خود محقق الهیات اسلامی و گفتگوهای بین‌فرهنگی است، با نگاهی انتقادی و تحلیلی می‌کوشد نشان دهد که چگونه لسینگ، متفکری که اغلب نماد مدارا و روشنگری در آلمان شناخته می‌شود، در آثارش با اسلام و اندیشه‌های عقلانی مسلمانان درگیر شده است؛ و این درگیری فکری چه چیزهایی درباره‌ی معنای تساهل در دوران روشنگری به ما می‌آموزد. در مرکز این کتاب، پرسشی محوری قرار دارد: چگونه تأکید لسینگ بر «عقل جهانی» با نگاه او به اسلام درآمیخته، و آیا او توانسته اسلام را نه به عنوان «دیگری» که به عنوان هم‌سخنی عقلانی در کنار مسیحیت و یهودیت ببیند؟ هرش برای پاسخ به این پرسش، نخست پیشینه‌ی فکری و سفرهای لسینگ (از جمله مواجهه‌ی او با جوامع متنوع مذهبی در مکان‌هایی چون لیورنو) را مرور می‌کند؛ سپس با تحلیل دقیق متونی چون ناتان خردمند، فاتایم و کاردانوس نشان می‌دهد که لسینگ چگونه وحی و مکاشفه‌ی دینی را در تضاد با عقل قرار داده و در عین حال، گاه در مناظرات و شخصیت‌پردازی‌هایش به عقل‌گرایی اسلامی به عنوان الگویی قابل احترام اشاره کرده است. هرش در ادامه به واکاوی نگاه لسینگ به الهیات اسلامی می‌پردازد؛ از جمله ستایش او از سنت دفاع عقلانی (عذرخواهی منطقی) در اسلام که در برابر تکیه‌ی مسیحیت به شواهد تاریخی قرار می‌گیرد. اما این ستایش، همواره یک‌دست و بی‌تناقض نیست: هرش با نگاهی ظریف نشان می‌دهد که لسینگ گاه اسلام را شریکی در گفتگوی عقلانی دیده و گاه به چشم «دیگری» که تفاوتش بر برجسته کردن فضیلت تساهل در مسیحیت یا انسان‌گرایی مدرن تأکید می‌کند. ویژگی بارز این کتاب، لحن علمی و در عین حال روان و قابل‌دسترسی آن است؛ تحلیلی که متکی بر خوانش دقیق متن، ولی هم‌زمان در بافت گسترده‌تر فلسفی و تاریخی دوران لسینگ قرار گرفته است. این نگاه مقایسه‌ای و بین‌فرهنگی، از یک‌سو جایگاه اسلام را در اندیشه‌ی روشنگری اروپایی آشکارتر می‌کند و از سوی دیگر، نشان می‌دهد که حتی متفکری چون لسینگ که به عنوان نماد مدارا شناخته می‌شود، چگونه درگیر تنش‌ها و محدودیت‌های زمانه‌ی خود بوده است. کتاب هرش از سوی منتقدان و پژوهشگران، به ویژه به خاطر تمرکز بر بعد اسلامی اندیشه‌ی لسینگ و اهمیت آن در شکل‌گیری مفهوم تساهل دینی، ستایش شده است؛ پژوهشی که افزون بر مطالعات آلمانی و فلسفه‌ی روشنگری، در زمینه‌ی دین‌پژوهی تطبیقی و گفتگوهای معاصر میان فرهنگ‌ها و ادیان هم ارزشمند شمرده می‌شود.
در نهایت، "عقلانیت و تساهل در اسلام" چیزی فراتر از بازخوانی آثار لسینگ است: این کتاب دعوتی است به تأمل دوباره در معنای واقعی مدارا، جایگاه عقل در دیالوگ دینی و محدودیت‌ها و امکانات نگاه روشنگری به «دیگری»؛ و از این رو، همچنان برای پرسش‌های امروز درباره‌ی دین، سکولاریسم و همزیستی فرهنگی، الهام‌بخش باقی می‌ماند.