کتاب کروکودیل

نمایشنامه‌ی «کروکودیل» اثر تام باسدن، اقتباسی پرجنب‌وجوش و سرشار از طنزی تاریک از داستان کوتاه «کروکودیل» نوشته‌ی فئودور داستایوفسکی است که نخستین بار در سال ۱۸۶۵ منتشر شد. این نمایش برای اولین بار در سال ۲۰۱۵ در جشنواره بین‌المللی منچستر به صحنه رفت و تولید مشترکی با گروه «نقطه نامرئی» بود. داستان نمایش حول محور ایوان، بازیگری دست‌کم گرفته‌شده و معترض، می‌چرخد که طی بازدیدی اتفاقی از باغ‌وحش به همراه دوستش زک، توسط یک کروکودیل بلعیده می‌شود. برخلاف انتظار، ایوان به جای مرگ، خود را زنده و حتی به طرز عجیبی «آرام» در درون این خزنده می‌یابد و شکم حیوان به قلمروی غریب تبدیل می‌شود که او از آنجا به نوعی مقاومت نمادین ادامه می‌دهد. این وارونگی تئاتری، یعنی هنرمندی که عملا توسط سیستم یا همان «کروکودیل» بلعیده می‌شود، به تمثیلی قدرتمند و پوچ برای معضل هنرمند مدرن بدل می‌گردد: چگونه می‌توان سیستمی را که سرانجام خود هنرمند را مصرف می‌کند نقد یا مختل ساخت؟ در پس این طرح، مضامینی چون اقتدار، سرمایه‌داری و جذب نیرو نهفته است. داستان اصلی داستایوفسکی کنایه‌ای به تفکر فایده‌گرایانه و ارزش‌های بازاری بود که انسان‌ها را به مثابه کالا می‌سنجید. در نسخه‌ی باسدن، اقامت عجیب ایوان در شکم کروکودیل به استعاره‌ای روشن از نظام‌هایی تبدیل می‌شود که اعتراض را به‌تدریج جذب کرده و آن را بی‌خطر، بلکه حتی سودآور می‌سازند. باسدن این نقد را تندتر می‌کند و ایوان را به هنرمندی ضدسرمایه‌داری بدل می‌سازد که اعتراضاتش به نوعی اجرا تبدیل می‌شوند و همان سیستمی که علیه آن ایستاده است، از او بهره‌برداری می‌کند. حضور او در درون کروکودیل، به جای مقاومت واقعی، به شکلی از همکاری و جذب نیرو تبدیل می‌شود. این رویکرد همچنین به موضوع شهرت و همدستی می‌پردازد؛ همان‌طور که روزنامه تایمز اشاره کرده است، اقتباس باسدن در حکم هجویه‌ای تند بر شهرت سیاسی در عصر شبکه‌های اجتماعی است، جایی که اعتراض به‌سرعت به کالایی زیباشناختی و نمایشی دیدنی بدل می‌شود و لبه‌ی تیز خود را از دست می‌دهد. در این بستر، سیستم همانند صحنه‌ای است که ایوان را به ستاره‌ی درون خود تبدیل می‌کند؛ او هم‌زمان مجذوب و منتقد است و این استعاره با سرنوشت خالقان مدرن طنین‌انداز می‌شود که ناخواسته در ساختارهایی گرفتار می‌گردند که در ازای شهرت و پاداش، انطباق و نمایش را مطالبه می‌کنند. سبک اقتباس باسدن بر تعادلی میان احترام و بی‌احترامی استوار است. او به روح داستایوفسکی وفادار می‌ماند اما آن را با حساسیت کمدی مدرن درمی‌آمیزد و نتیجه اثری «به‌طرز وحشیانه‌ای خنده‌دار و خیره‌کننده تئاتری» است که انرژی صحنه را با منطقی پوچ و ابزورد درهم می‌آمیزد. اجرای نخستین نمایش با حضور سیاران اوونز در نقش ایوان و سایمون برد در نقش زک و همچنین بازی درخشان مارک لاروود در نقش‌های فرعی که با شور و هیجان و تغییرات سریع، از کارکنان باغ‌وحش تا تزار روسیه را به تصویر می‌کشید، جلوه‌ای خاص یافت و به فضای پوچ نمایش انرژی مضاعفی بخشید. این نمایش با گروهی کوچک شامل سه مرد و یک زن اجرا شد و امکان دو برابر کردن نقش‌ها، همراه با صحنه‌آرایی مینیمالیستی و تخیل بصری فراوان، اجازه داد تا با بودجه‌ای محدود، نهایت پوچی و جنبه‌ی تئاتری اثر برجسته گردد. نقدها و واکنش‌های انتقادی نسبت به «کروکودیل» بسیار مثبت بود. روزنامه تلگراف آن را «طنزی وحشیانه و احمقانه، کاملا مسری» خواند و بر ترکیب کمیک بودن با نقد گزنده‌ی باسدن تأکید کرد. تایمز نیز بر ارتباط هوشمندانه آن با فرهنگ شهرت مدرن و تعادل دقیق میان پوچی و تهدید ظریف دست گذاشت. سایت واتسون‌استیج آن را «طنزی کوچک و تند» نامید که کوتاهی‌اش با تأثیرگذاری آن هماهنگ است و تأکید کرد که اقتباس باسدن، با لحنی طنزآلود و در عین حال تلخ، نشان می‌دهد چگونه هنرمندان از همان سیستمی حمایت می‌کنند که مدعی مخالفت با آن هستند. در مجموع، این اثر بخشی از پروژه‌ی گسترده‌تر تام باسدن به شمار می‌آید که شامل بازآفرینی‌های نمایشی و بازیگوشانه از متون کلاسیک ادبی همچون کافکا و داستایوفسکی است تا آنها را با مخاطبان معاصر پیوند دهد، در حالی که هسته‌ی فلسفی و انتقادی آثار همچنان حفظ می‌شود. بنابراین، نمایشنامه‌ی «کروکودیل» را می‌توان اقتباسی جسورانه، ابزورد و هوشمندانه از داستان کوتاه داستایوفسکی دانست که ضمن وفاداری به قلب سورئال اثر اصلی، حال‌وهوای تئاتری تازه و ارتباطی معاصر به آن بخشیده است. این اثر با استفاده از استعاره‌ی بلعیده شدن توسط تمساح، نقدی کوبنده بر سازش هنری، همکاری سرمایه‌داری و سازوکارهایی ارائه می‌دهد که مخالفت را در خود می‌بلعند و بی‌خطر می‌سازند. باسدن با تبدیل اعتراض به اجرا و قرار دادن هنرمند در شکم هیولا، پرسشی اساسی