کتاب حقوق بشر از دیدگاه اندیشمندان مسلمان

کتاب «حقوق بشر از دیدگاه اندیشمندان مسلمان» اثر دکتر محمد محمدی‌گرگانی، استاد نام‌آشنای حقوق، به کاوش در دو مسئله‌ی جهانی می‌پردازد: نخست، شرح و تفسیر اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر و دوم، بررسی برداشت‌های متفکران مسلمان از این سند جهانی. این اثر که حاصل دهه‌ها تدریس و پژوهش نویسنده است، تلاشی است برای برقراری یک گفتگوی میان آخرین دستاورد خرد جمعی بشر و سنت فکری اسلامی.
کتاب با این پرسش آغاز می‌شود: حقوق بشر چرا و با چه ضرورتی تدوین شد؟ پاسخ در یک کلام، مقابله با «تبعیض» در طول تاریخ است. از توهم برتری نژادی هیتلر که به مرگ میلیون‌ها انسان انجامید تا تعصب‌های دینی، قومی و جنسیتی که همچنان عامل بسیاری از ستم‌هاست، همگی ریشه در نادیده گرفتن بنیاد اصلی حقوق بشر دارند: اینکه انسان، تنها به صرف انسان بودن، از تمام حقوق برخوردار است. این اثر به سوءتفاهم رایج در میان برخی دین‌داران پاسخ می‌دهد و میان «حق بودن» یک باور و «حق داشتن» افراد برای باورهای متفاوت، تمایز قائل می‌شود.
در بخش اول، محمدی‌گرگانی به تشریح مبانی اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر می‌پردازد. او استدلال می‌کند که ارزش‌هایی مانند اصل کرامت ذاتی و اصل برابری، جهانشمول هستند و اکثر تمدن‌ها با آن موافق‌اند. اما حقوق و آزادی‌هایی مانند آزادی بیان، مطلق نیستند و با شروطی همچون رعایت قانون، اخلاق و نظم عمومی محدود می‌شوند. او همچنین به نقدهایی که حقوق بشر را محصول اندیشه‌ی غرب یا ابزار سوءاستفاده‌ی قدرت‌های جهانی می‌دانند، پاسخ می‌دهد و تأکید می‌کند که سوءاستفاده از یک ارزش، دلیل بر نادرستی خود آن ارزش نیست.
بخش دوم کتاب، به بررسی دیدگاه متفکران مسلمان در مواجهه با حقوق بشر اختصاص دارد. محمدی‌گرگانی به جای ارائه‌ی یک پاسخ واحد تحت عنوان «نظر اسلام»، اندیشمندان مسلمان را به چهار گروه تقسیم می‌کند: سنت‌گرایان (مانند آیت‌الله مصباح یزدی) که در اساس حقوق بشر را قبول ندارند؛ تجددگرایان (مانند آیت‌الله مطهری و آیت‌الله خمینی) که اجرای آن را منوط به مصلحت اسلام و مسلمین می‌دانند؛ نوگرایان (مانند دکتر سروش و استاد مجتهد شبستری) که مبنای قوانین را خرد جمعی بشر می‌دانند؛ و وحدت‌گرایان (مانند اقبال لاهوری و آیت‌الله منتظری) که اهداف دین را از احکام آن جدا کرده و معتقدند احکام جزایی قرآن، عمدتا عرف زمان پیامبر بوده است.
نویسنده با تأکید بر دیدگاه گروه چهارم، به فتوای دیرهنگام اما تاریخ‌ساز آیت‌الله منتظری اشاره می‌کند که اعلام کرد: «انسان مبنای بهره‌مندی از حقوق است»، نه مومن. این نگاه، راه را برای رفع تمام تبعیض‌ها هموار می‌کند. در نهایت، این کتاب با تمایز قائل شدن میان قلمرو فقه (رابطه‌ی فرد با خدا) و حقوق (نظم اجتماعی)، به این نتیجه می‌رسد که حقوق بشر، عرف خردمندان زمانه و آموزش سبک زندگی مشترک، مسالمت‌آمیز و عادلانه برای انسان معاصر است.