کتاب سوگ نمایش اسپانیایی

نمایشنامه «سوگ‌نمایش اسپانیایی» اثر توماس کید (حدود ۱۵۵۸ تا ۱۵۹۴)، یکی از نخستین و تأثیرگذارترین آثار در سنت تراژدی انتقام الیزابتی است؛ نمایشی که در دهه‌ی ۱۵۸۰ نوشته شد و نخستین‌بار در ۱۵۹۲ به چاپ رسید. این اثر که گاه با عنوان «هیرونیمو دوباره دیوانه شده» نیز شناخته می‌شود، در اسپانیا و پرتغال می‌گذرد و آمیزه‌ای از سیاست درباری، جنون، ارواح، و دسیسه‌های خونین است. کید با تلفیق عناصر ماوراءالطبیعه و درون‌مایه‌های عدالت شخصی، اثری آفرید که بعدها الهام‌بخش نمایشنامه‌نویسانی چون شکسپیر در هملت و جان وبستر در دوک مالفی شد. نمایش با ورود روح دان آندره‌آ و شخصیت انتقام از دنیای زیرزمینی آغاز می‌شود. آندره‌آ در نبرد با پرتغال به دست شاهزاده بالتازار کشته شده است، و اکنون روح او با راهنمایی انتقام، شاهد وقایعی می‌شود که در پی قتل او رخ می‌دهد. در اسپانیا، بالتازار اسیر جنگی است، اما به جای مجازات، به‌عنوان مهمان دربار پذیرفته می‌شود. در همین میان، میان لورنزو و هوراشیو، دوست آندره‌آ و پسر مارشال هیرونیمو، جدالی درمی‌گیرد بر سر اینکه چه کسی بالتازار را اسیر کرده و سزاوار پاداش است. این جدال، رقابت‌های درباری را برمی‌انگیزد و زمینه‌ی تراژدی را می‌چیند. بل-ایمپریا، معشوق آندره‌آ، پس از مرگ او دل به هوراشیو می‌سپارد، اما بالتازار، که از سوی لورنزو تحریک شده، در پی تصاحب اوست. دسیسه‌گران با کمک خدمتکاران خائن، هوراشیو را به دام می‌کشانند، به دار می‌آویزند و می‌کشند. بل-ایمپریا ربوده می‌شود و هیرونیمو جسد پسرش را می‌یابد؛ صحنه‌ای از درد و خشم پدرانه که از او چهره‌ای ماندگار در تاریخ تراژدی می‌سازد. در جست‌وجوی عدالت، هیرونیمو به دربار پناه می‌برد، اما صدایش شنیده نمی‌شود. دستگاه قانون در برابر اشراف ناتوان است و حقیقت در سایه‌ی قدرت گم می‌شود. ازاین‌رو، او تصمیم می‌گیرد عدالت را به دست خود اجرا کند. تظاهر به جنون، ابزار او برای پنهان‌کردن نیتش می‌شود؛ همان تمهیدی که بعدها در هملت تکرار شد. در اوج نمایش، او به بهانه‌ی اجرای یک نمایش درون‌نمایش، قاتلان پسرش را به صحنه می‌آورد تا در برابر چشم همگان، انتقام خود را عملی کند. بل-ایمپریا بالتازار را می‌کشد و سپس خود را می‌میراند؛ هیرونیمو لورنزو را از پا درمی‌آورد و پس از اعتراف به جنایت، زبان خود را می‌گزد تا زیر شکنجه سخن نگوید. روح آندره‌آ و انتقام در پایان، راضی از عدالت کیهانی، نظاره‌گر پایان خونین انسان‌ها هستند. تراژدی اسپانیایی با بنیان‌گذاری ساختار «تراژدی انتقام» - حضور روح مقتول، تعلیق میان عدالت و قانون، نمایش درون نمایش و کشمکش عقل و جنون - مسیر درام انگلیسی را دگرگون کرد. درون‌مایه‌های آن بازتاب شکست نظام حقوقی، فروپاشی اعتماد اجتماعی و پیروزی انتقام شخصی است. کید جهانی می‌سازد که در آن مرز میان عدالت و جنون فرو می‌ریزد، و خشونت هم درمان است و هم بیماری. جنبه‌ی متادراماتیک اثر، یعنی آگاهی نمایش از خود به‌عنوان نمایش، به آن لایه‌ای فلسفی می‌دهد: بازیگران در حال اجرای نقشی هستند که حقیقت را پنهان یا آشکار می‌کند، درست همانند دادگاه‌ها و مناسبات قدرتی که درون اثر نقد می‌شوند. اگرچه سبک گفتاری و ساختار نمایشی اثر برای مخاطب مدرن گاه اغراق‌آمیز یا پرخون می‌نماید، اما قدرت آن در ایجاد تنش اخلاقی و دراماتیک همچنان زنده است. تراژدی کید نه‌تنها بازتاب بحران عدالت در دوران الیزابتی است، بلکه بازنمایی ابدی از رنج انسانی در مواجهه با بی‌عدالتی و فساد قدرت است. در پایان، این اثر چون آیینه‌ای از زمان خود و پیش‌درآمدی بر درام‌های بزرگ قرن بعد، نشان می‌دهد که چگونه جنون، عدالت و تئاتر، سه چهره از یک حقیقت واحد‌اند: حقیقتی که تنها در صحنه‌ی خون و فریب آشکار می‌شود.