کتاب صادق یا سرنوشت

«صادق یا سرنوشت» یکی از رمان‌های کوتاه فلسفی برجسته‌ی ولتر، متفکر عصر روشنگری، است که نخست در سال ۱۷۴۷ به شکلی ناقص با نام «ممنون»(memnon) و سپس در ۱۷۴۸ با عنوان کامل خود منتشر شد. داستان در بابل باستانی خیالی رخ می‌دهد و همچون زنجیره‌ای از ماجراهای تمثیلی پیش می‌رود؛ جریانی که ولتر با زبانی طنزآمیز و نافذ از خلال آن به پرسش‌هایی بنیادین درباره سرنوشت، عقل و اخلاق می‌پردازد. در مرکز روایت، شخصیتی به نام زادیگ قرار دارد؛ فیلسوفی متفکر و بافضیلت که نامش در زبان‌های سامی به معنای «صادق» است، اما ولتر آگاهانه او را از هر هویت صرفا تاریخی یا مذهبی جدا نگاه می‌دارد. سرگذشت زادیگ از شکست‌های عاشقانه و زندان ناعادلانه تا لطف شاهانه، بردگی و تقدیرهای پیش‌بینی‌ناپذیر بازتابی است از نگاه طنزآلود نویسنده به بی‌ثباتی جامعه و رازهای مشیت الهی. ماجراهای مختلف، از حل معماها و پرده‌برداری از رسوم فاسد گرفته تا نقد خرافات مذهبی و پوچی دستگاه قضایی، ابزارهایی هستند برای نمایش آرمان‌های روشنگری ولتر: عقل در برابر جزم، شفقت در برابر تعصب، عدالت در برابر استبداد. با این حال، حتی خرد زادیگ نیز بارها در برابر تناقضات تقدیر درمی‌ماند تا آنکه سرانجام با جسراد، فرشته‌ای در هیئت انسانی، مواجه می‌شود و درمی‌یابد که عدالت الهی همواره فراتر از فهم انسان عمل می‌کند. این اثر همزمان فلسفی و طنزآمیز است. ولتر با بهره‌گیری از قالب داستان‌های شرقی یادآور قصه‌های هزار و یک شب فضایی می‌آفریند که هم تخیلی و هم انتقادی است. ساختار اپیزودیک روایت بر این نکته تأکید می‌کند که عقل به تنهایی برای مقابله با نیروهای پیش‌بینی‌ناپذیر سرنوشت کافی نیست؛ موتیفی که بعدها در «کاندید» با لحنی تیره‌تر ادامه یافت. نثر ولتر ساده و موجز است اما طنز در آن همچون خنجری ظریف عمل می‌کند و خواننده را وامی‌دارد بیندیشد: آیا این واقعا بهترین جهان ممکن است یا جهانی است آکنده از رنج و تناقض که تنها با توجیهات مشیت پوشانده می‌شود؟
«صادق» در کنار «کاندید» یکی از مهم‌ترین آثار داستانی فلسفی ولتر به شمار می‌رود. تأثیر آن فراتر از زمان و مکان انتشارش گسترده شد؛ نه‌تنها الگویی برای داستان‌های کارآگاهی مدرن، همچون شخصیت آگوست دوپن ادگار آلن پو، فراهم آورد بلکه تحسین اندیشمندان ویکتوریایی همچون تی. اچ. هاکسلی را نیز برانگیخت. از این‌رو «صادق» همچنان به‌عنوان سنگ‌بنای ادبیات روشنگری و گوهری ماندگار در ترکیب تفکر فلسفی و هنر داستان‌گویی شناخته می‌شود؛ روایتی که سرگرم‌کننده و تأمل‌برانگیز است و پیامش، یعنی کشاکش میان خرد و سرنوشت، همچنان طنین‌انداز امروز است.