کتاب میداس

کتاب «میداس یا پرده سیاه» از آخرین و درخشان‌ترین آثار متأخر فریدریش دورنمات است؛ نویسنده و نمایشنامه‌نویس سوئیسی که در اواخر قرن بیستم به‌ویژه با آثار فلسفی‌ـ‌نمایشی خود، در مرز میان تئاتر، فلسفه و رمان تجربی حرکت می‌کرد. این اثر که پس از مرگ نویسنده در سال ۱۹۹۱ منتشر شد، در مجموعه‌ای با عنوان «مینوتوروس / فرقه / میداس» جای گرفت و به‌صورت متنی میان‌ژانری، ترکیبی از «فیلم‌نامه برای خواندن»، روایت فلسفی و درام تمثیلی است. دورنمات در واپسین سال‌های زندگی خود به این قالب روی آورد تا ایده‌ی دیرینه‌اش را تحقق بخشد: نوشتن آثاری که نه برای اجرا، بلکه برای تأمل خوانده شوند. «میداس» درست در این نقطه میان روایت، فلسفه و نمایش قرار دارد. در این اثر، دورنمات اسطوره‌ی باستانی شاه میداس را همان پادشاهی که آرزو داشت هر چه لمس می‌کند به طلا تبدیل شود و سرانجام در دام طلای خود نابود شد به عصری صنعتی و رسانه‌زده منتقل می‌کند. شخصیت اصلی، ریچارد گرین، میلیاردر و صنعتگری مدرن است که در دنیایی از ثروت، شهرت و تبلیغات زندگی می‌کند. او همه چیز را به دست آورده، اما در میان زر و تصویر، خود را از دست داده است. داستان در قالبی شبیه سناریو یا طرح فیلم روایت می‌شود: هیئت‌مدیره‌ی شرکت گرین تصمیم می‌گیرد مرگ او را صحنه‌سازی کند تا از بحران مالی و رسوایی نجات یابد. این «نمایش مرگ» بدل به نقدی تمثیلی از جامعه‌ی نمایش، سرمایه‌داری متأخر و فروپاشی مرز میان واقعیت و بازنمایی می‌شود. در این جهان، طلا نه فلز گران‌بها بلکه نماد کالایی شدن همه‌چیز است: زندگی، مرگ، حتی هویت فردی. دورنمات، همان‌گونه که در آثار پیشینش چون بازدید بانوی سالخورده یا فیزیک‌دان‌ها، به مسئله‌ی مسئولیت اخلاقی و طنز تراژیک پرداخته بود، در «میداس» این مضامین را به زبان مدرنیته‌ی رسانه‌ای ترجمه می‌کند. او نویسنده را (با امضای اختصاری F.D.) نیز در متن وارد می‌کند و لایه‌ای متاادبی می‌سازد که در آن واقعیت و روایت در هم می‌ریزند. «پرده سیاه» در عنوان اثر، هم پرده‌ی سینماست، هم استعاره‌ای از نیستی، مرگ و پوچی پشت زر و زیور ثروت است. گرین، همانند میداس، می‌فهمد که لمس طلا به معنای لمس مرگ است؛ اما در جهان امروز، این مرگ نه جسمی، بلکه وجودی و تصویری است: انسان در میان بازتاب‌های رسانه‌ای خود می‌میرد. از نظر سبک، میداس اثری چندلایه و آگاهانه نامعمول است. ساختار آن میان فیلمنامه، نمایشنامه و نثر روایی در نوسان است. صحنه‌ها گاه با دستور صحنه و زاویه‌ی دوربین آغاز می‌شوند و گاه به درون‌نگری‌های فلسفی یا گفت‌وگوی درونی نویسنده می‌لغزند. همین درهم‌تنیدگی فرم‌ها، خود موضوع اثر است: فروپاشی مرز میان واقعیت و تصویر، و تسلط بازنمایی بر زیست انسانی. ریتم اثر عمدا گسسته و شکسته است، بازتابی از آشفتگی معنایی جهان معاصر، که در آن ثروت و رسانه جای حقیقت را گرفته‌اند. در بطن این اثر، مضامین قدرت، فریب، هویت، و زوال انسان در عصر سرمایه حضور دارند. گرین، همچون میداس، قربانی آرزوی مطلق‌سازی ارزش مادی است. هر چه می‌خواهد به دست می‌آورد، اما با از دست دادن معنا، از درون تهی می‌شود. جامعه‌ای که او ساخته، نه تنها او را می‌بلعد بلکه مرگش را نیز به کالایی سودآور تبدیل می‌کند. در اینجا دورنمات به شیوه‌ای سرد و فلسفی نشان می‌دهد که چگونه در دوران مدرن، حتی مرگ نیز بخشی از چرخه‌ی مصرف است. از نظر فکری، میداس در امتداد پروژه‌ی دیرینه‌ی دورنمات برای افشای پارادوکس‌های اخلاقی دنیای مدرن قرار دارد. او بار دیگر نشان می‌دهد که نظام‌های قدرت، خواه سیاسی، علمی یا اقتصادی، از درون خود را می‌بلعند. در این معنا، «میداس» نه فقط یک روایت اسطوره‌ای بازآفرینی‌شده، بلکه تفسیری از وضعیت انسان مدرن است که در جهان تصویر و سرمایه گم شده است. از نقاط قوت اثر، می‌توان به وضوح فلسفی، طنز سرد و ساختار چندرسانه‌ای آن اشاره کرد که تجربه‌ی خواندن را به نوعی تماشای ذهنی بدل می‌کند. با این حال، ساختار غیرخطی و زبان انتزاعی آن ممکن است برای خوانندگان عادت‌کرده به روایت کلاسیک، دشوار یا گاه سرد به نظر برسد. دورنمات عمدا از پرداخت روان‌شناختی شخصیت‌ها پرهیز می‌کند تا بر بی‌چهرگی انسان در عصر تصویر تأکید کند. در نهایت، «میداس یا پرده سیاه» یکی از واپسین اظهارات فلسفی دورنمات درباره‌ی وضعیت بشر است: داستانی از مردی که همه چیز را لمس کرد تا به طلا تبدیل کند، اما خود بدل به سایه‌ای بر پرده شد. اثری است درباره‌ی ثروت، بازتاب، و نیستی؛ درباره‌ی دنیایی که در آن تصویر جای حقیقت را گرفته و تنها طنز تلخ، نشانه‌ی باقی‌مانده از آگاهی است.