بیوه مردان سیاه (کتاب ششم)

کتاب «راز و رمز بیوه مردان» آخرین جلد از مجموعه داستان‌های معمایی محبوب آیزاک آسیموف است که پس از مرگ او، در دسامبر ۲۰۰۳ منتشر شد. این مجموعه در قالب داستان‌های کوتاه نوشته شده و بار دیگر ما را به فضای باشگاه خیالی «بیوه‌های سیاه» می‌برد؛ محفلی متشکل از شش عضو ثابت از مشاغل مختلف (وکیل، ریاضیدان، هنرمند و غیره) که در دیدارهای ماهانه خود هنگام صرف شام، به معماهایی کوچک و در ظاهر پیش‌پاافتاده می‌پردازند. همواره در این حلقه، پیشخدمت وفادار رستوران، «هنری»، همان کسی است که با دقت و هوشمندی خاصش گره را می‌گشاید و پاسخی روشن ارائه می‌دهد، در حالی که دیگران در بحث و جدل غرق‌اند. این کتاب مجموعه‌ای ترکیبی است: از یک‌سو شش داستان جدید دارد که پیش‌تر در هیچ کتابی گردآوری نشده بودند، و از سوی دیگر گزیده‌ای از ده داستان «بهترین‌ها»ی جلدهای پیشین را شامل می‌شود. افزون بر این، متن‌هایی تکمیلی نیز در کتاب وجود دارند: ادای احترامی از ویلیام بریتین با عنوان «مردانی که آثار آیزاک آسیموف را می‌خوانند»، داستانی تازه از خود ویرایشگر (چارلز آردای) با نام «آخرین داستان»، و پس‌گفتاری برگرفته از زندگینامه‌ی آسیموف. همین ترکیب میان آثار جدید، انتخاب‌های منتخب، و یادداشت‌های یادمانی، این جلد را به نوعی وداع ادبی و کامل برای مجموعه بدل کرده است. معماهای این داستان‌ها کوچک و ظریف‌اند؛ خبری از قتل‌های پیچیده یا صحنه‌های پرتعلیق نیست. بیشتر اوقات مهمانی در جلسه‌ی شام مشکلی به‌ظاهر ساده را مطرح می‌کند: یک چتر گمشده، نامه‌ای مرموز، نامی ناشناخته، هویتی جعلی یا پدیده‌ای غیرقابل توضیح. سپس اعضای باشگاه هر کدام از منظر خود بحث را پیش می‌برند، تئوری‌های گوناگون مطرح می‌کنند و حتی به طنز یا طعنه متوسل می‌شوند. اما در نهایت، این هنری است که با یک مشاهده‌ی دقیق یا برداشت زبانی درست، حقیقت را آشکار می‌کند. همین ساختار تکرارشونده، به‌نوعی امضای مجموعه‌ی بیوه‌های سیاه است. آنچه این داستان‌ها را خواندنی می‌کند نه صرفا پیچیدگی معما، بلکه لحن شوخ‌طبعانه، دیالوگ‌های تیزهوشانه و شخصیت‌پردازی جمعی است. خواننده از مجادلات دوستانه‌ی اعضا و سرنخ‌های پراکنده لذت می‌برد، و احساس می‌کند خود نیز در آن میز شام حضور دارد. آسیموف در این آثار به اصل «بازی منصفانه» وفادار است: نشانه‌ها هرچند پنهان، از پیش در متن حضور دارند و خواننده‌ی دقیق می‌تواند پیش از پایان داستان به پاسخ برسد. از منظر ارزیابی، این جلد نقطه‌ی اوج رضایت‌بخشی برای کل مجموعه است. خوانندگان هم با داستان‌هایی کاملا جدید مواجه می‌شوند و هم می‌توانند بهترین نمونه‌های پیشین را یک‌جا داشته باشند. افزوده شدن یادداشت‌ها و متن‌های دیگر نیز حال‌وهوایی نوستالژیک و در عین حال تازه ایجاد کرده است. البته باید پذیرفت که ساختار تکراری داستان‌ها پس از مدتی قابل پیش‌بینی می‌شود و برای خوانندگانی که دنبال اوج‌های دراماتیک یا پیچیدگی‌های روان‌شناختی‌اند، این سبک ساده ممکن است سبک‌وزن جلوه کند.
با این همه، «راز و رمز بیوه مردان» وداعی هوشمندانه و دلنشین با یکی از پروژه‌های فرعی اما ماندگار آیزاک آسیموف است. این کتاب نه به قصد ایجاد هیجان شدید، بلکه برای سرگرمی ذهنی، لبخند و لذت از مشاهده‌ی دقیق نوشته شده است. برای دوستداران معماهای کوتاه، منطق استدلالی و طنز ظریف، این جلد پایانی همان چیزی است که باید باشد: یادمانی از هنری، بیوه‌ها و ذهنی که حتی در ساده‌ترین موقعیت‌ها، چالش فکری می‌آفرید.