کتاب عقاب دو سر

نمایشنامه‌ی «عقاب دو سر» اثر شاعر، فیلم‌ساز و نمایشنامه‌نویس برجسته‌ی فرانسوی ژان کوکتو (۱۸۸۹-۱۹۶۳)، از مهم‌ترین درام‌های نمادگرایانه‌ی قرن بیستم است. این نمایش نخستین بار در اکتبر ۱۹۴۶ در بروکسل و سپس در نوامبر همان سال در پاریس اجرا شد و نسخه‌ی انگلیسی آن، که رونالد دانکن ترجمه‌اش کرد، در اواخر دهه‌ی ۱۹۴۰ منتشر گردید. کوکتو در این اثر، که در سه پرده و در فضایی سلطنتی و تخیلی در اواخر قرن نوزدهم می‌گذرد، نمایشنامه‌ای شاعرانه و پرکشش درباره‌ی عشق، قدرت و مرگ آفریده است. داستان در شب دهمین سالگرد ترور پادشاه سرزمین خیالی «کرانتز» آغاز می‌شود؛ ملکه‌ی بیوه، که از جهان بیرون کناره گرفته و در سوگ شوهرش فرو رفته است، در کاخ خود به انزوا و اندوه پناه برده. شبی شاعر جوانی به نام استانیسلاس، آنارشیستی که با نیت ترور او به قصر نفوذ کرده، زخمی می‌شود و به طور تصادفی به اتاق خصوصی ملکه پناه می‌آورد. او در حالی‌که مأموریت خود را پنهان می‌کند، به‌جای قاتل، به موجودی شکننده و پناه‌جو بدل می‌شود و در میان توطئه‌های سیاسی دربار، پیوندی عجیب میان او و ملکه شکل می‌گیرد. این رابطه، که هم از جنس وسوسه و هم از جنس سوگواری است، به مرکز درام بدل می‌شود. ملکه در چهره‌ی استانیسلاس تصویر شوهر مرده‌اش را می‌بیند، و همین شباهت، خطوط میان عشق و مرگ را محو می‌کند. او در تضاد میان وظیفه‌ی سلطنت و میل فردی گرفتار است، در حالی که استانیسلاس میان باور انقلابی و کشش عاطفی سرگردان مانده. کوکتو با مهارتی شاعرانه، این کشمکش را به استعاره‌ای از دوگانگی ذاتی انسان بدل می‌کند؛ همان دوگانگی‌ای که در عنوان اثر «عقاب دو سر» نهفته است. عقابی که دو چهره دارد، نماد قدرت و مرگ، فرمانروایی و شورش، عشق و نابودی است. در این نمایش، هر شخصیت بازتاب دیگری است؛ ملکه آینه‌ی سلطه‌ی زخمی‌شده است و استانیسلاس آینه‌ی شور انقلابی که در دل سلطنت نفوذ می‌کند. زبان نمایشنامه، که میان گفت‌وگوی شاعرانه و تعلیق دراماتیک در نوسان است، ساختاری نمادین و تقریبا اپرایی دارد. کوکتو صحنه را به قلمرویی از استعاره و رویا بدل می‌کند: کاخ، سایه‌ی پادشاه مرده، زمزمه‌ی توطئه‌گران، و گفت‌وگوهای پرشور میان دو قهرمان، همه در فضایی رخ می‌دهد که واقعیت و خیال در آن درهم می‌آمیزند. مضامین اصلی اثر قدرت، اندوه، هویت، عشق و مرگ در هر کنش و هر تصویر تنیده شده‌اند. عشق در نگاه کوکتو هم تسکین است و هم مرگ؛ تنها در نابودی است که به کمال می‌رسد. به همین دلیل، رابطه‌ی ملکه و استانیسلاس نه به وصال، بلکه به فداکاری و فنا منتهی می‌شود. «عقاب دو سر» از نظر بصری و فکری اثری چندلایه است. می‌توان آن را درام درباری دانست، یا تأملی فلسفی بر ماهیت حکومت و فردیت، یا حتی افسانه‌ای درباره‌ی پیوند عشق و مرگ. کوکتو با زبان شاعرانه و ریتم پرشکوه خود، تئاتر را به عرصه‌ی شعر بدل می‌کند. هرچند برخی منتقدان سبک نمادگرایانه و گفت‌وگوهای پرشکوه او را دور از سلیقه‌ی مخاطب امروزی می‌دانند، اما در عمق این اثر، پرسشی جاودان نهفته است: آیا عشق می‌تواند از قدرت و مرگ عبور کند؟
در نهایت، این نمایشنامه یکی از درخشان‌ترین تلاش‌های کوکتو برای پیوند دادن اسطوره، سیاست و احساس است. «عقاب دو سر» با شکوه سلطنتی، دیالوگ‌های شاعرانه و دوگانگی وسوسه‌برانگیز میان شور و سلطه، نمونه‌ای بی‌بدیل از تئاتر شاعرانه‌ی فرانسه است؛ نمایشی که نشان می‌دهد در مرز میان تاج و تیغ، عشق همچنان آخرین پناه انسان است.