کتاب درهم تنیدگی کوانتومی (فیزیک مدرن)

کتاب «درهم تنیدگی کوانتومی (فیزیک مدرن)» نوشته‌ی کریس فری، فیزیکدان و خالق مجموعه‌ی آموزشی «دانشجویان کوچک»، تلاشی هوشمندانه و جسورانه برای معرفی یکی از پیچیده‌ترین و غیرشهودی‌ترین مفاهیم فیزیک مدرن به ساده‌ترین شکل ممکن است. این کتاب مصور ۲۴ صفحه‌ای که در سال ۲۰۱۷ منتشر شد، در قالب کتاب مقوایی و ویژه‌ی کودکان نوپا طراحی شده و هدفش نه آموزش فیزیک کوانتومی به معنای آکادمیک، بلکه کاشتن بذر شگفتی و کنجکاوی نسبت به پدیده‌های طبیعی از همان سال‌های نخست زندگی است. فری با ترکیب متن‌های بسیار کوتاه، رنگ‌های درخشان و تصاویر مینیمالیستی، مفهومی را توضیح می‌دهد که حتی برای بزرگسالان نیز اغلب گیج‌کننده است: درهم‌تنیدگی کوانتومی، حالتی که در آن دو ذره به گونه‌ای به هم پیوند می‌خورند که تغییر در یکی، بی‌درنگ در دیگری بازتاب می‌یابد، حتی اگر میان آن‌ها فاصله‌ای عظیم وجود داشته باشد. ساختار کتاب بر اساس استعاره‌های بصری ساده شکل گرفته است. دو نقطه رنگی در کنار هم، فلشی که جدایی آن‌ها را نشان می‌دهد، و سپس تغییری در یکی که در دیگری بازتاب پیدا می‌کند. همین تصویرهای ابتدایی، به شکلی شگفت‌آور جوهره‌ی ایده‌ای را منتقل می‌کنند که انیشتین آن را «ارتباط شبح‌وار از راه دور» می‌نامید. در واقع فری نه سعی دارد نظریه‌ای علمی را آموزش دهد، بلکه می‌خواهد ذهن کودک را به سمت پرسش‌گری و مشاهده سوق دهد؛ کودک می‌بیند که دو چیز با وجود فاصله هنوز به هم مرتبط‌اند، و همین پرسش در ذهن او شکل می‌گیرد که «چگونه؟». این پرسش، به‌جای پاسخ نهایی، همان نقطه‌ی آغاز تفکر علمی است. از نظر زبانی، کتاب واژگان علمی مانند «ذره»، «کوانتوم»، «درهم‌تنیده» و «ارتباط» را در قالبی نرم و تکرارشونده معرفی می‌کند. این کار به شکل غیرمستقیم به رشد واژگان و شکل‌گیری حس آشنایی با زبان علم کمک می‌کند. هم‌زمان، طراحی کتاب با صفحات ضخیم و گوشه‌های گرد، رنگ‌های پرکنتراست و خطوط واضح، آن را برای در دست گرفتن، اشاره کردن و گفت‌وگوی تعاملی میان مراقب و کودک ایده‌آل می‌سازد. در واقع، کتاب بیش از آنکه برای خواندن انفرادی نوزاد نوشته شده باشد، برای تجربه‌ی مشترک طراحی شده است؛ بزرگسال معنا را توضیح می‌دهد و کودک با رنگ‌ها و فرم‌ها ارتباط برقرار می‌کند. با این‌همه، محدودیت‌های کتاب آشکار است: درهم‌تنیدگی کوانتومی مفهومی به‌شدت انتزاعی است و بدون توضیح یا تفسیر بزرگسال ممکن است برای نوزاد تنها نوعی تصویر رنگارنگ باقی بماند. اما این دقیقا بخشی از منطق اثر است؛ هدف انتقال دانش نیست، بلکه ایجاد نخستین مواجهه با ایده‌ای شگفت‌انگیز است. فری از این طریق علم را از برج عاج به دنیای بازی و تخیل کودک می‌برد و آن را امری انسانی و ملموس می‌سازد.
در نهایت، «درهم تنیدگی کوانتومی (فیزیک مدرن)» بیش از آنکه کتابی آموزشی باشد، بیانیه‌ای فرهنگی است درباره‌ی این‌که کنجکاوی نسبت به جهان را باید از همان ابتدا کاشت. این اثر، با ظاهری ساده اما اندیشه‌ای عمیق، هم برای نوزادان سرگرم‌کننده است و هم برای والدینی که می‌خواهند کودکانشان از همان آغاز با زیبایی اندیشه‌ی علمی آشنا شوند. فری در قالب چند جمله و چند تصویر، پیامی بنیادین را منتقل می‌کند: جهان پر از رمز و راز است، و پرسیدن درباره‌ی آن، حتی در نخستین سال‌های زندگی، آغاز راه علم است.