کتاب تاریخ ایران: از آغاز تا پایان پهلوی

کتاب «تاریخ ایران: از آغاز تا پایان پهلوی»، جایگاهی منحصر به فرد دارد. این اثر، نوشته‌ی مورخ و ادیب برجسته، عبدالحسین زرین‌کوب، نگاهی جامع و مبتنی بر یک روش‌شناسی خاص به سرگذشت پر فراز و نشیب این سرزمینن است. زرین‌کوب تاریخ ایران را با تمام پیروزی‌ها، شکست‌ها و خودکامگی‌ها به تصویر می‌کشد و به همین دلیل، این کتاب به عنوان یکی از بهترین و جامع‌ترین آثار برای کسانی که در جستجوی درک کلیت تاریخ ایران هستند، شناخته می‌شود.
نگاه متفاوت زرین‌کوب در این کتاب، تقسیم‌بندی تاریخ ایران بر اساس نسبت مردمان این فلات با «هویت ملی» خویش است. او این سیر تاریخی را به سه دوران بزرگ تقسیم می‌کند که هر یک ویژگی روانی و فرهنگی خاص خود را دارند. دوران نخست، ایران پیش از اسلام، دوران «کشمکش برای تثبیت هویت» است؛ روزگاری که در آن فرهنگ و جهان‌بینی ایرانی در جدال با دنیای خارج و چالش‌های داخلی شکل می‌گیرد. دوران دوم، از ورود اسلام تا پیش از صفویه، دوران «تلاش برای حفظ هویت» است؛ عصری که در آن هویت ایرانی در مواجهه با یک فرهنگ جدید، برای بقا و انطباق خود مبارزه می‌کند. دوران سوم، از صفویه به بعد، دوران «استغراق در هویت ایرانی» است که در آن، شکلی نوین از هویت ملی متولد و تثبیت می‌شود. این نگاه که خود نویسنده آن را تا حدی مبتنی بر شناختی «شهودی و حضوری» می‌داند، به خواننده چارچوبی برای فهم تحولات فرهنگی در کنار رویدادهای سیاسی می‌دهد. برای پیاده‌سازی این دیدگاه، زرین‌کوب در بیست و هشت فصل، تاریخ ایران را از کوچ آریاییان تا افول سلطنت پهلوی مرور می‌کند.
او با قلم روان و بی نظیرش. خواننده را با خود به دوران هخامنشیان، اشکانیان، سلجوقیان، عصر وحشت مغول، و تا مشروطه و دوران قاجار می‌برد. البته با حفظ توازن و انصاف که نویسنده در پرداختن به دوره‌های مختلف به خرج می‌دهد باعث می شود که هیچ دوره‌ای تحت‌الشعاع دیگری قرار نگیرد و هر یک به اندازه اهمیت تاریخی خود مورد بررسی قرار می‌گیرند. زرین‌کوب، بر روی رویدادهای حساس و تأثیرگذار تمرکز کرده و آن‌ها را در توالی منطقی و تاریخی خود تحلیل می‌کند. در نهایت، «تاریخ ایران: از آغاز تا پایان پهلوی» چیزی فراتر از یک کتاب تاریخ است؛ این اثر مروری بر سی قرن سرگذشت آموزنده و عبرت‌آمیز ملتی است که با وجود تحمل انواع تهاجم‌ها و مصیبت‌ها، هر بار از خاکستر خود برخاسته و هویت خویش را غالب کرده است.