کتاب فاجعه خاموشی نخبگان

کتاب «فاجعه خاموشی نخبگان: شرحی بر خطابه امام حسین ع در منا به ضمیمه «امام حسین ع و اصلاح امت»» اثر محمد سروش محلاتی، تحلیلی از پیش‌زمینه‌های واقعه عاشورا ارائه می‌دهد. این کتاب، به جای تمرکز بر خود واقعه کربلا، کانون توجه را به علل و عوامل شکل‌گیری آن معطوف می‌سازد و ریشه‌های فاجعه را در سکوت و انفعال نخبگان و عالمان دینی آن عصر جستجو می‌کند. این پژوهش یک گزارش تاریخی و مرثیه‌سرایی صرف نیست، به این معنا که به تشریح خطابه مشخص، یعنی سخنرانی امام حسین (ع) در سرزمین منا، است تا از این مشرب، به تبیین مسئولیت اجتماعی و سیاسی خواص و صحابه پیغمبر بپردازد.
سروش محلاتی با تحلیل و تشریح این خطابه، توضیح می‌دهد که امام حسین (ع) پیش از حرکت به سوی عراق، اتمام حجتی بنیادین با نخبگان فکری و عالمان دینی جامعه صورت داده است. محتوای این خطابه، در حکم یک اتهام‌نامه صریح علیه طبقه‌ای است که علی‌رغم آگاهی دینی و مشاهده‌ی ستم حاکمان، طریق انزوا و سکوت را برگزیده بودند.
کتاب به واکاوی بندهای خطابه پرداخته و روشن می‌سازد که چگونه امام، نخبگان زمان خود را به دلیل عدم انجام فرایض امر به معروف و نهی از منکر، تضییع حقوق ضعفا و مصالحه با جائران، به شدت مورد عتاب قرار می‌دهد. تحلیل نویسنده در این نقطه متوقف نمی‌شود و به ریشه‌یابی علل این انفعال می‌پردازد. او تبیین می‌کند که عواملی چون هراس از دستگاه حاکم یزیدی وابستگی‌های اقتصادی، محافظه‌کاری برای حفظ منزلت اجتماعی و مهم‌تر از همه، یک تلقی حداقلی از دین که آن را به حوزه فردی و عبادی فرو می‌کاست، عالمان را از ایفای نقش تاریخ‌ساز خود بازداشته بود. از این منظر، فاجعه اصلی نه در روز عاشورا، که سال‌ها پیش از آن و در بطن وجدان‌های خاموش نخبگانی رقم خورده بود که با بی‌عملی خود، بستر را برای استقرار استبداد و انحراف مهیا ساختند. بخش ضمیمه کتاب، تحت عنوان «امام حسین (ع) و اصلاح امت»، این تحلیل را به کمال می‌رساند. در این بخش، حرکت امام همام به عنوان یک پروژه اصلاحی کلان تعریف می‌شود. این اصلاح، در وهله نخست متوجه بیدارسازی وجدان همان نخبگان و در مرحله بعد، متوجه کل امت اسلامی بود. بنابراین، قیام ایشان فریادی برای اعاده جایگاه دین از حاشیه انزوا به متن حیات اجتماعی و سیاسی تلقی می‌گردد.
در نهایت، این اثر خطابه منا را از یک سند صرفا تاریخی، به منشوری برای تبیین مسئولیت نخبگان در تمام اعصار ارتقا می‌بخشد. کتاب به مخاطب خود می‌آموزد بله همواره سکوت عالمان مخرب‌تر از شمشیر حاکمان است و فروپاشی یک جامعه، پیش از آنکه معلول ستمگری قدرتمندان باشد، نتیجه بی‌تفاوتی و انفعال عالمان آن است.