کتاب خلیج فارس

کتاب «خلیج فارس: تاریخ سیاسی و اقتصادی پنج شهر بندری ۱۵۰۰-۱۷۳۰» اثر ویلم ام. فلور، اثری درخشان در بازخوانی تاریخ دریایی و اقتصادی منطقه‌ای است که همواره در تقاطع امپراتوری‌ها و شبکه‌های تجاری جهانی قرار داشته است. این ایران‌شناس هلندی که با بهره‌گیری از منابع فارسی، عربی و بایگانی‌های پرتغالی و هلندی، پژوهشی را سامان داده، پنج بندر مهم -هرمز، بندرعباس، مسقط، بندر کنگ و بصره- را در بستر تاریخی پرآشوب اوایل دوره مدرن مورد واکاوی قرار می‌دهد.
فلور با رویکردی تطبیقی و نهادی، تاریخ هر بندر را همچون یک بازیگر زنده و پویا ترسیم می‌کند؛ نه صرفا تابع امپراتوری‌ها یا مطیع ساختارهای استعمار اروپایی، بلکه به‌مثابه کنشگرانی که با بازرگانان، امپراتوری‌ها و نخبگان محلی و خارجی تعامل و تقابل داشته‌اند. برای نمونه، در مطالعه هرمز، به بررسی دوره‌ حکومت پرتغالی‌ها و فروپاشی تدریجی آن پس از سال ۱۵۰۷ می‌پردازد؛ اما هم‌زمان نشان می‌دهد که چگونه نخبگان محلی توانستند در لایه‌های حکمرانی مشارکت کنند و به بازتولید نظم اقتصادی بومی یاری رسانند. بندرعباس در این میان به‌عنوان جایگزینی موفق برای هرمز در دوران صفوی، با سازوکارهای اداری نوین و حمایت دولتی، جلوه‌گر می‌شود و دروازه‌ی اصلی تجارت ایران با جنوب می‌شود. فلور در توصیف بصره، بر نقش آن به‌عنوان بندری زیر نفوذ عثمانی با ویژگی‌های خاص قومی و مذهبی تمرکز می‌کند و در مورد مسقط و بندر کنگ نیز به کنشگری عمانی‌ها، تجارت عربی و افول تدریجی پرتغالی‌ها در خلیج فارس می‌پردازد. در تمام این بررسی‌ها، نویسنده بر پیوند ارگانیک میان بندر و پس‌کرانه تأکید دارد؛ کالاها، سیاست‌ها و اطلاعات همگی از بستر زمین‌های داخلی به دریا متصل بوده‌اند و بالعکس. از دستاوردهای مهم این پژوهش، اصلاح دیدگاه‌های اروپامحور در تاریخ‌نگاری خلیج فارس است. فلور به‌روشنی نشان می‌دهد که بازیگران محلی -اعم از شیخ‌نشین‌ها، تجار، دیوانیان و فرمانداران- نه‌تنها مصرف‌کننده ساختارهای وارداتی نبودند، بلکه در موارد متعدد، با بهره‌برداری هوشمندانه از رقابت امپراتوری‌ها، توانسته‌اند جایگاه خویش را تثبیت کنند. نقش واسطه‌گری آنها، به‌ویژه در شرایط چندقطبی منطقه، نقطه قوت بنادر بود. زبان فلور، علی‌رغم تخصصی‌بودن، روشن و مستدل است. استفاده از نقشه‌ها، جداول تطبیقی، اسناد تجاری، و حتی شواهد میدانی، به غنای تحلیل افزوده است. همین رویکرد باعث شده‌ این اثر در زمره‌‌ معتبرترین مطالعات تک‌جلدی درباره خلیج فارس در قرون شانزدهم تا هجدهم قرار گیرد.
برای پژوهشگران تاریخ خاورمیانه، تجارت اقیانوس هند، یا مطالعات بندری، این کتاب صرفا روایتی تاریخی نیست، بلکه بازتعریفی است از خلیج فارس به‌عنوان گره‌گاه اقتدار، ابتکار و ارتباط؛ جایی که بندرها‌ نه حاشیه‌ای فراموش‌شده، بلکه کانون تعامل و بازآفرینی تاریخی‌اند.