کتاب خاطرات وزیر مختار

«خاطرات وزیر مختار» کتابی نوشته ایوان او سمونیچ، دیپلمات روسی است. این اثر در دسته ادبیات تاریخی-خاطره نگاری قرار می گیرد و به دوره حضور او سیمونیچ در ایران به عنوان سفیر روسیه مربوط می شود و خاطرات او را از زمان عهدنامه ترکمانچای تا جنگ هرات در برمی گیرد.
این کتاب یادداشت‌هایی است که سیمونیچ از دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار نوشته و با توجه به مأموریتی که در ایران به عنوان سفیر روسیه داشته مشاهدات دقیق، برداشت‌های شخصی و گزارش‌هایی از اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران ثبت کرده است.
«خاطرات وزیر مختار» به بررسی روابط ایران و روسیه در قرن نوزدهم می پردازد و ساختار دربار قاجار را به شکل کامل شرح داده و همچنین تعاملات ایران با کشورهای روسیه، انگلیس و دولت عثمانی را بررسی می کند. سیمونیچ این کتاب را براساس یادداشت های شخصی خود و همچنین گزارش‌های دیپلماتیک سفارتخانه نوشته است. نویسنده در این اثر برخی آداب و رسوم ایرانی را ستایش می کند و از سوی دیگر فساد درباری و ضعف ساختاری ایران را مورد نقد قرار می دهد.
سیمونیچ در «خاطرات وزیر مختار» علاوه بر مسائل سیاسی، جزئیات زندگی روزمره مردم ایران، فرهنگ و روابط، ساختار شهرها و فضاهای اجتماعی را توصیف کرده که باعث ارزش مردم شناسانه کتاب نیز شده است.
کتاب شامل 9 فصل است که از زمان ورود سیمونیچ به ایران آغاز می شود. در فصل اول شرح جزییات جاده ها، امنیت راه ها و نخستین برخوردها با مأموران و مردم آورده شده و او در این فصل به تفاوت آشکار مرزهای ایران با روسیه پرداخته است. فصل دوم نخستین دیدار نویسنده با دربار قاجار است و شامل تصویری کلی از مراسم استقبال، آداب درباری و شیوه‌ی رفتار ناصرالدین شاه با دیپلمات ها می شود.
در فصول دیگر سیمونیچ به جامعه ایرانی، مذهب و روحانیت، روابط دیپلماتیک و شهرسازی و تجربیات شخصی خود می پردازد. نقش انگلیس به عنوان رقیب اصلی روسیه در سیاست ایران و مذاکرات سیاسی از دیگر مسائل مهمی هستند که نویسنده به آن ها پرداخته است.