کتاب سلطان زاده

کتاب «سلطان‌زاده: زندگی و آثار آوتیس میکائیلیان، کمونیست ایرانی» اثر خسرو شاکری، به بازخوانی زندگی و اندیشه‌های یکی از مهم‌ترین و در عین حال فراموش‌شده‌ترین نظریه‌پردازان جنبش کمونیستی ایران، آوتیس میکائیلیان (۱۸۸۹-۱۹۳۸)، می‌پردازد. این اثر، سرگذشت شخصیتی را روایت می‌کند که در ملتقای سه گرایش فکری متضاد زمانه‌ی خود-تدین، روشنفکری و مبارزه‌ی عملیاتی-ایستاده بود و تلاش می‌کرد تا آن‌ها را در یک منظومه‌ی فکری منسجم برای انقلاب اجتماعی در ایران به کار گیرد.
آوتیس میکائیلیان، که با نام سلطان‌زاده شناخته می‌شود، در مراغه و در خانواده‌ای فقیر از پدری مسلمان و مادری مسیحی به دنیا آمد. پس از تحصیل در مدارس ارمنی، به جنبش کارگری قفقاز پیوست و به عضویت شاخه‌ی بلشویکی حزب سوسیال دموکرات کارگری روسیه درآمد. او در انقلاب اکتبر روسیه نقشی فعال داشت و پس از آن، برای سازماندهی کارگران ایرانی به آسیای مرکزی اعزام شد و در تأسیس حزب عدالت (که بعدها به حزب کمونیست ایران تغییر نام داد) نقشی موثری ایفا کرد.
آنچه که زندگی سیاسی سلطان‌زاده را شکل داد، تضادهای درونی و بیرونی بود که با آن مواجه بود. در درون حزب کمونیست ایران، او رهبری شاخه‌ی «تندرو» را بر عهده داشت و خواستار اجرای فوری اصلاحات ارضی در گیلان بود. این دیدگاه، او را در تقابل با حیدرخان عمواوغلی قرار داد که رویکردی عمل‌گرایانه‌تر و همکاری با میرزا کوچک‌خان را دنبال می‌کرد. در سطح بین‌المللی نیز، سلطان‌زاده موضعی انتقادی نسبت به رهبران کمینترن، از جمله لنین و بوخارین، داشت. او در تزهایی که به لنین ارائه داد، استدلال می‌کرد که انقلاب در کشورهای مستعمره، به دلیل ضعف بورژوازی ملی، به ناچار از مرحله‌ی انقلاب ملی به مرحله‌ی انقلاب اجتماعی حرکت خواهد کرد.
با به قدرت رسیدن استالین، سلطان‌زاده به دلیل دیدگاه‌های مستقل و انتقادی‌اش به حاشیه رانده شد. دستگاه ایدئولوژیک استالین او را به «انحراف و ضدیت با لنین» متهم کرد و در نهایت، در سال ۱۹۳۸ به اتهام «جاسوسی برای آلمان» تیرباران شد. این کتاب نشان می‌دهد که حذف فیزیکی و تاریخی سلطان‌زاده و دیگر رهبران مستقل حزب کمونیست ایران، بهای مقاومت آن‌ها در برابر اوامر شوروی و تلاشی برای تحت کنترل درآوردن جنبش کمونیستی ایران بود.
خسرو شاکری در این اثر به ارزیابی آثار نظری او نیز می‌پردازد. کتاب‌های سلطان‌زاده درباره‌ی اقتصاد سیاسی ایران، امپریالیسم و صنعت جهانی نفت، به عنوان تحلیل‌هایی روش‌مند و بدیع، منابعی ارزشمند برای مطالعه‌ی اوضاع ایران در اوایل قرن بیستم به شمار می‌روند. در نهایت، این کتاب پرتره‌ای از یک نظریه‌پرداز خودآئین و از جان گذشته را به تصویر می‌کشد که تلاش کرد راهی مستقل برای انقلاب در ایران بیابد، اما قربانی تصفیه‌های خونین استالینی شد.