کتاب اسناد و خاطره های حیدرخان عمواوغلی

کتاب «اسناد و خاطره‌های حیدرخان عمواوغلی» اثر اسماعیل رائین، یک مجموعه اسنادی ارزشمند است که با کنار هم قرار دادن منابعی که تا پیش از آن پراکنده یا منتشرنشده بودند، به روشن‌شدن زوایای تاریک زندگی یکی از تأثیرگذارترین چهره‌های انقلاب مشروطه کمک می‌کند. ساختار کتاب بر اساس منابع و دوره‌های مختلف زندگی حیدرخان سازماندهی شده و به خواننده اجازه می‌دهد تاریخ را از زبان خود او بشنود.
این اثر با بخشی حاوی «اسناد و یادداشت‌های منتشر‌نشده» آغاز می‌شود که زمینه‌ای برای ورود به دنیای غرور‌آمیز حیدرخان فراهم می‌کند. در ادامه، کتاب با ارائه «زندگی‌نامه خانواده تاروردیف» و یک «آلبوم نفیس» از این خانواده، به ریشه‌ها و بستر خانوادگی‌ای می‌پردازد که چنین شخصیتی را پرورانده است. اوج کتاب، فصولی است که صریحا به فعالیت‌های سیاسی و مبارزاتی او می‌پردازد. بخشی به «حیدرخان در حزب سوسیال دموکرات ایران» و «فرقه اجتماعیون عامیون ایران» اختصاص دارد که نقش او را به‌عنوان یک سازمان‌دهنده و ایدئولوگ برجسته در شکل‌گیری اولین تشکل‌های سیاسی مدرن در ایران نشان می‌دهد.
مهم‌ترین بخش کتاب، فصلی است که به «زندگی‌نامه حیدرخان به قلم خودش» اختصاص دارد. این بخش در واقع از سه منبع خاطرات مجزا تشکیل شده که هر یک دوره‌ای متفاوت از مبارزات او را مطرح می‌کند. شرح حال او از ورود به ایران تا واقعه مهم قتل اتابک و یادداشت‌های روسی او، دوره پس از به توپ بستن مجلس و فعالیت‌هایش در قفقاز روایت می‌شود.
اسماعیل رائین با گردآوری این منابع دست‌اول، اثری خلق کرده است که به درک عمیق‌تر علل و حوادث یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخ معاصر ایران کمک می‌کند. این کتاب برای هر پژوهشگر و علاقه‌مندی که به دنبال منابع دست اول از زبان قهرمانان مشروطه است، منبعی ضروری خواهد بود.