کتاب تالش

کتاب «تالش: یک تک‌نگاری از تالش پیش از برآمدن رضاشاه» که به کوشش گوئل کهن از دل آرشیو ملی انگلستان بیرون کشیده شده، سندی دست‌اول از وضعیت یک منطقه در یکی از آشوب‌زده‌ترین مقاطع تاریخ معاصر ایران است. این اثر، رساله‌ای انتقادی و فریادی برای دادخواهی است که از زبان یک شاهد آگاه و اوشیار برای بیداری پایتخت‌نشینان و برانگیختن مردم محلی علیه بی‌عدالتی نوشته شده است. گوئل کهن این رساله را در میان اسناد مربوط به چالش‌های قوای انگلستان در شمال ایران علیه نهضت جنگل و عوامل بلشویک کشف کرد؛ متنی که خطاب به یک مقام سیاسی بریتانیایی نوشته شده بود و همین امر، از همان ابتدا، ماهیت پیچیده آن را آشکار می‌سازد.
نویسنده اصلی گمنام این رساله، با اقامت در منطقه تالش، مشاهدات خود را با جزئیاتی دقیق و تکان‌دهنده به تصویر می‌کشد. وی، نظام حاکم محلی را به نقد می‌کشد و حق‌کشی‌ها، بی‌رحمی‌ها و ستمی را که از سوی قدرتمندان محلی، اعم از خان‌ها، مالکان و برخی روحانیون متعصب بر طبقات ضعیف و روستاییان روا داشته می‌شود، افشا می‌کند. روایت او گزارشی از بطن جامعه است که به ریشه‌یابی معضلات می‌پردازد و ضعف‌های ساختاری در حوزه‌های صنعت، تجارت و راه‌های ارتباطی را با نگاهی واقع‌بینانه تحلیل می‌کند.
با این حال، موضع‌گیری‌های سیاسی نویسنده، لایه‌ای از پیچیدگی به این رساله می‌افزاید. او نگاهی به شدت تحسین‌آمیز به وثوق‌الدوله، صدراعظم وقت، دارد؛ شخصیتی که در حافظه تاریخی ایرانیان به دلیل انعقاد قرارداد ۱۹۱۹ چهره‌ای منفور است. نویسنده، سیاست‌های وثوق‌الدوله و شدت عمل او در سرکوب نهضت جنگل به رهبری میرزا کوچک‌خان را تأیید می‌کند و مخالفت خود را با جنگلی‌ها پنهان نمی‌دارد. این دیدگاه در نگاه اول متناقض به نظر می‌رسد، اما با در نظر گرفتن شرایط زمانی تدوین رساله، معنای دیگری پیدا می‌کند. این متن در بحبوحه پایان جنگ جهانی اول و برگزاری «کنفرانس صلح پاریس» تهیه شده است؛ زمانی که تغییرات گسترده‌ای در نقشه سیاسی جهان در حال وقوع بود. به نظر می‌رسد این رساله به خواست وثوق‌الدوله و با هدف تهیه گزارشی جامع از وضعیت تالش برای جلب حمایت انگلستان در آن کنفرانس تدوین شده تا شاید بتواند زمینه را برای بازگرداندن مناطق تالش‌نشین شمال ارس به ایران فراهم کند.
«کتاب تالش» به همین دلیل، اثری ارزشمند است. از یک سو، گزارشی منصفانه و دلسوزانه از مصائب مردم تحت ستم است و از سوی دیگر، یک سند سیاسی حساب‌شده با اهدافی استراتژیک. دقت نظر، دانش و روش طبقه‌بندی اطلاعات توسط نویسنده، این اثر را به منبعی بی‌بدیل برای پژوهشگران تاریخ اجتماعی و فرهنگی ایران تبدیل کرده است.