کتاب چگونه خرها خر شدند

کتاب «چگونه خرها خر شدند» اثر ژاک پرور، شاعر و نویسنده نامدار فرانسوی، در سال ۱۹۴۷ منتشر شد و مجموعه‌ای از هشت داستان کوتاه و خیال‌انگیز است که در مرز میان ادبیات کودک و شعر بزرگسال حرکت می‌کند. اگرچه عنوان کتاب مخاطب کودک را هدف می‌گیرد، اما زبان و جهان‌بینی آن به‌روشنی برای خوانندگان بالغ نیز سرشار از اشارات، طعنه‌ها و لایه‌های فلسفی است. پرور، که با نثر شاعرانه و طنز ظریف خود شناخته می‌شود، در این کتاب نیز از چارچوب‌های سنتی افسانه‌های کودکان فراتر می‌رود و قصه‌هایی خلق می‌کند که هم کودکانه و شیرین‌اند و هم آینه‌ای از پیچیدگی و تناقضات انسان مدرن به شمار می‌آیند. در این اثر، حیوانات سخن می‌گویند، قوانین منطق درهم می‌شکند، و جهان به صحنه‌ای از تخیل آزاد بدل می‌شود. هر داستان با طنزی ملایم اما گزنده، مفاهیم انسانی چون غرور، حماقت، اسارت، شورش و هویت را در قالب موجودات غیرانسانی بازمی‌نماید. شترمرغی که تام بندانگشتی را در جنگل دنبال می‌کند، شتری که از نام خود دلخور است، شیری که از قفس می‌گریزد و الاغ‌هایی که با وجود تمام تلاش‌ها برای تغییر، همچنان الاغ باقی می‌مانند، همگی نمونه‌هایی از جهان پرور هستند؛ جهانی که در آن حیوانات نقاب انسان را بر چهره دارند و با زبان نماد و کنایه از ما سخن می‌گویند. پرور از طریق این وارونگی‌ها، قدرت را به چالش می‌کشد و به خواننده یادآور می‌شود که میان انسان و حیوان، عقل و غریزه، چندان فاصله‌ای نیست. سبک زبانی پرور در این مجموعه همان‌قدر شاعرانه است که کودکانه. او با زبانی ساده اما سرشار از استعاره، تصاویر رویایی می‌آفریند: فیل دریایی‌ای که روی شکمش لم داده است، زرافه‌ای که در درون خود آواز می‌خواند، یا اسبی تنها در جزیره‌ای دور. این تصاویر، تخیل کودک را برمی‌انگیزند و ذهن بزرگسال را به تأمل وا‌می‌دارند. پرور در واقع از شعر برای ساختن قصه بهره می‌گیرد و از قصه برای به چالش کشیدن منطق جهان. همین دوگانگی، اثر را در مرز میان شعر، فلسفه و ادبیات کودک قرار می‌دهد. در سطحی عمیق‌تر، «چگونه خرها خر شدند» کتابی است درباره آزادی و سرپیچی از نظم تثبیت‌شده. عنوان فرانسوی آن، Contes pour enfants pas sages، به‌معنای واقعی «قصه‌هایی برای کودکان بدرفتار» است؛ عبارتی که روح سرکش و ضد اقتدار پرور را در خود دارد. او با لحنی شوخ اما اندیشمندانه، از کودک می‌خواهد که «بد» باشد، یعنی متفاوت بیندیشد، پرسش کند و نپذیرد. از همین روست که بسیاری از منتقدان این کتاب را اثری تربیتی در معنایی وارونه دانسته‌اند: تربیتی برای رهایی، نه اطاعت. با این حال، این نگاه گاه برای برخی از خوانندگان کم‌سن دشوار است. پایان‌های باز، منطق سورئال و نبود نتیجه‌گیری اخلاقی ممکن است برای کودکانی که به ساختار قصه‌های کلاسیک خو گرفته‌اند، سردرگم‌کننده باشد. اما همین ابهام، برای بزرگسالان نقطه قوت اثر است؛ زیرا کتاب را به متنی چندلایه و تأویلی بدل می‌کند که در هر بازخوانی معنایی تازه می‌یابد. در نهایت، این اثر را می‌توان تجلی کامل نگاه پره‌ور دانست: نگاهی که در سادگی و بازیگوشی، عمقی شاعرانه و فلسفی نهفته دارد. «چگونه خرها خر شدند» نه‌تنها یادآور آزادی خیال است، بلکه دعوتی است به بازاندیشی در مرزهای میان کودک و بزرگسال، انسان و حیوان، واقعیت و رویا. اثری که در گذر بیش از هفت دهه همچنان طراوت خود را حفظ کرده و مخاطب را، صرف‌نظر از سن و تجربه، به شگفتی و اندیشه فرامی‌خواند.