کتاب وقتی نهنگ ها راه می رفتند

«وقتی نهنگ‌ها راه می‌رفتند و دیگر ماجراهای شگفت انگیز فرگشتی» نوشته دوگل دیکسون با تصویرگری هانا بیلی، در سال ۲۰۱۸ منتشر شد؛ کتابی کوتاه در قلمرو تاریخ طبیعی عامه‌فهم که برای خوانندگان ۸ تا ۱۱ سال نوشته شده اما کنجکاوی هر مخاطب علاقه‌مند به زیست‌شناسی را هم برمی‌انگیزد. دیکسون در متنی روان و خیال‌انگیز، مفاهیم دشوار تکامل را به زبانی روشن روایت می‌کند و بیلی با تصویرهایی پررمق و بافت‌دار، آن‌ها را به تجربه‌ای دیداری بدل می‌سازد. ساختار کتاب شبیه یک «کمد کنجکاوی» است که در آن هر فصل پنجره‌ای به یکی از دگردیسی‌های شگفت حیات می‌گشاید: از دورانی که نهنگ‌ها پیش از بازگشت به دریا روی چهارپا راه می‌رفتند تا لحظه‌ای که دایناسورها به پرندگان درآمدند؛ از خاطره اندام‌های حرکتی در تبار مارها تا فرضیه تمساح‌های خون‌گرم؛ و نیز ماجراهای حیات در جزایر که به فیل‌های ریزاندام و پرندگان غول‌پیکر انجامیده است. روایت هر بار هم‌زمان با جدول‌های زمانی، درخت‌های تبارشناختی و نمودارهای دقیق جلو می‌رود تا خواننده پیوند علت و معلولی و کش‌وقوس‌های تطابق را هم بفهمد و هم ببیند. در این کتاب، «شخصیت» آدم‌ها نیستند؛ خود مسیرهای تکاملی‌اند که نقش قهرمان را بازی می‌کنند و خواننده را از دل شواهد به سوی نتیجه می‌برند. تم محوری، سیّالی و تنوع حیرت‌انگیز مسیرهای دگرگونی است: این‌که ژرفای زمان چگونه فرصت می‌دهد باله‌ها به اندام‌های حرکتی بدل شوند، دندان‌ها و پرها روایت‌های تازه‌ای بنویسند و فشارهای محیطی، پستانداران کوچک را به غول‌های جزیره‌ای یا بالعکس تبدیل کند. دیکسون با تأکیدی مدام یادآوری می‌کند که تکامل یک «اتفاق رخ‌داده» نیست، فرآیندی است که همچنان در جریان است؛ و تصویرگری بیلی با شابلون‌های جوهری دست‌برش و ترکیب‌بندی دیجیتال، این پویایی را به چشم می‌نشاند. پذیرش کتاب نشان می‌دهد این جمع علم و خیال نتیجه داده است: «وقتی نهنگ‌ها راه می‌رفتند» در سال ۲۰۱۹ از سوی انجمن ملی معلمان علوم و شورای کتاب کودک به‌عنوان کتاب برجسته علمی تجاری برای دانش‌آموزان برگزیده شد و در نقدهای آموزشی نیز به خاطر احترام به هوش خواننده جوان، وضوح روایت و طراحی آموزنده‌اش ستوده شد؛ بسیاری از والدین و مدرسان از این گفت‌وگوی موفق متن و تصویر به‌عنوان «لذت اطلاعاتی» یاد کرده‌اند که کودک را از هر نقطهٔ جذاب وارد می‌کند و لایه‌به‌لایه در زمان می‌گرداند.
در نهایت، این اثر سفری هم‌زمان بصری و مفهومی در تاریخ حیات است: راهنمایی موجز اما الهام‌بخش برای آشنایی با تکامل که به جای حفظیات، شگفتی و پرسش را برمی‌انگیزد و به خواننده می‌آموزد طبیعت را نه به‌مثابه موزه‌ای بسته، که به‌منزله فرآیندی زنده و ادامه‌دار ببیند.