کتاب از ارس تا زاگرس

کتاب «از ارس تا زاگرس؛ نوشته‌های زندان حسینقلی خان رستم ممسنی»، که به کوشش هوشنگ خسروی، پنجره ای به ذهن و زمانه‌ی یکی از آخرین خان‌های منطقه‌ی ممسنی باز می‌کند. این اثر، که بر پایه‌ی پانزده دفترچه‌ی یادداشت حسینقلی‌خان بنا شده، صرفا یک خاطره‌نگاری شخصی نیست، بلکه تحلیلی از فضای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ایران و جهان در دوران پهلوی است که از منظر یک شخصیت ایلیاتی روایت می‌شود.
حسینقلی‌خان رستم ممسنی، رئیس ایل رستم، شخصیتی عجیب و در تضاد با زمانه‌ی خود بود. پدرش در سال ۱۳۱۳ به فرمان رضاشاه اعدام شد و خود او، به همراه فرزند جوانش، سی سال بعد در سال ۱۳۴۳، به اتهام برپایی غائله در فارس در جریان اصلاحات ارضی، به دستور محمدرضاشاه به جوخه‌ی اعدام سپرده شد. با این حال، چنان‌که از محتوای یادداشت‌هایش برمی‌آید، او از هواداران سلطنت بود. این یادداشت‌ها که بخش عمده‌ی آن‌ها در زندان ارگ کریم‌خانی و پیش از اعدام نوشته شده، تصویری از یک ذهن کنجکاو را به نمایش می‌گذارند که با جرأت به قلمروهای گوناگونی چون مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی، حقوق، ادبیات، هنر و موسیقی وارد می‌شود.
این اثر، داستان کشف و گردآوری این دست‌نوشته‌ها را نیز در خود دارد. هوشنگ خسروی، گردآورنده‌ی کتاب، شرح می‌دهد که چگونه پس از سال‌ها تلاش و جلب اعتماد خانواده‌ی خان، موفق به دسترسی به این دفاتر می‌شود؛ دفاتری که به شکلی معجزه‌آسا توسط یک زن هم‌بند از زندان خارج شده و به دست خانواده رسیده بودند. کتاب علاوه بر متن یادداشت‌ها، با ارائه‌ی یک دیباچه‌ی مفصل، زمینه‌ی تاریخی و اجتماعی لازم برای درک این نوشته‌ها را فراهم می‌کند. در این بخش، به مسائلی چون تاریخچه‌ی ایل ممسنی، ساختار قدرت خان‌ها، و تحولات اجتماعی مهمی مانند اصلاحات ارضی و تأسیس مدارس عشایری پرداخته می‌شود.
نام کتاب، «از ارس تا زاگرس»، به دو دوره‌ی مهم از زندگی نویسنده اشاره دارد: تولد و زیست در دامنه‌های زاگرس و دوران تبعید در جوانی به تبریز. یادداشت‌های حسینقلی‌خان، نه تنها روایتی از تجربیات شخصی او در زندان و تأملاتش درباره‌ی سرنوشت ایل و تبارش است، بلکه بازتاب‌دهنده‌ی نگاه انسانی آگاه به تحولات گسترده‌تری است که در حال دگرگون کردن ساختارهای سنتی جامعه‌ی ایران بود. این کتاب، مطالب ارزشمندی برای مطالعه‌ی تاریخ معاصر ایران، به ویژه تاریخ عشایر و چگونگی مواجهه‌ی آن‌ها با مدرنیزاسیون دولتی در دوران پهلوی را بیان می‌کند.