کتاب پرچم آزادی

نمایشنامه‌ی «پرچم آزادی» اثر شون اوکیسی که نخستین‌بار در سال ۱۹۲۶ بر صحنه‌ی تئاتر ابی دوبلین رفت، یکی از بحث‌برانگیزترین و ماندگارترین آثار ادبیات نمایشی ایرلند به شمار می‌رود. این درام چهار پرده‌ای که در بستر قیام عید پاک ۱۹۱۶ روی می‌دهد، سومین و جاه‌طلبانه‌ترین اثر از سه‌گانه‌ی دوبلینی اوکیسی است، پس از «سایه‌ی یک تفنگدار» (۱۹۲۳) و «جونو و پیکاک» (۱۹۲۴). این نمایشنامه با تلفیقی از طنز تلخ، رئالیسم اجتماعی و فاجعه‌ی انسانی، روایت‌گر جدال میان آرمان‌گرایی ملی‌گرایانه و واقعیت‌های تلخ زندگی طبقه‌ی کارگر است.
داستان، با وجود پس‌زمینه‌ی تاریخی پرآشوب، در فضاهایی بسیار محدود و روزمره مانند آپارتمانی محقر و میخانه‌ای شلوغ روایت می‌شود؛ انتخابی که نشانگر عزم اوکیسی برای کشاندن افسانه‌های ملی از قله‌های حماسه به سطح زمین و زندگی واقعی است. شخصیت‌های نمایش از اقشار گوناگون دوبلین‌اند: جک کلیترو، آجرکاری که به داوطلب ارتش شهروندی بدل می‌شود؛ نورا، همسر باردارش که میان دغدغه‌های مادرانه و رویاهای انقلابی همسرش گرفتار شده؛ پیتر فلین میان‌سال، کاوی جوان آرمان‌خواه، فلوتر گود بی‌میل، بسی برگس پروتستان سرسخت، و مولسر، دختر نوجوانی که سل گرفته و به سختی نفس می‌کشد. این شخصیت‌ها، هر یک به‌گونه‌ای، نماینده‌ی صداهایی هستند که در تاریخ رسمی کمتر شنیده می‌شوند. زبان نمایشنامه پرکشش، صمیمی و متکی بر دیالوگ‌های محاوره‌ای دوبلینی است که ترکیبی از واقع‌گرایی، طنز اجتماعی و لحظات تأثربرانگیز پدید می‌آورد. اوکیسی با مهارتی خاص، در دل موقعیت‌های هولناک جنگی، رگه‌هایی از طنز را می‌نشاند تا مخاطب در میان اشک و لبخند، حقیقت انسانی را دریابد. لحن اثر عمدتا آیرونیک است، با اشاراتی زیرکانه به شعارهای تهی، قهرمان‌سازی‌های ایدئولوژیک، و فداکاری‌هایی که قربانیان اصلی‌اش اغلب از میان زنان، کودکان و فرودستان‌اند. مضامین محوری نمایشنامه، از جمله ناکامی انقلاب در پاسخ به نیازهای طبقات محروم، شکاف میان افسانه‌ی ملی و تجربه‌ی زیسته، و بحران هویت در میانه‌ی خشونت سیاسی، از عمق و جسارت ویژه‌ای برخوردارند. فروپاشی روانی نورا پس از مرگ نوزادش، نه‌تنها تراژدی‌ای فردی، بلکه تمثیلی برای زنانگی قربانی‌شده در ساحت سیاست و اسطوره است. مرگ تلخ بسی برگس در پایان نمایش - در حالی که به نورا پناه می‌دهد - وحدت تراژدی و دلسوزی انسانی را به اوج می‌رساند. با این‌که «پرچم آزادی» در زمان نخستین اجرای خود با خشم ملی‌گرایان مواجه شد و برخی اجراهای آن به آشوب کشیده شد، اما همین واکنش‌های تند، گواهی بر جسارت بی‌پروای نویسنده در نقد ناسیونالیسم رمانتیک بود. تماشاگران معترض، تصویر مست‌ها و فاحشه‌ها را بر صحنه در تضاد با افسانه‌های قیام عید پاک توهین‌آمیز یافتند؛ تا جایی که دبلیو. بی. ییتس، شاعر و مدیر تئاتر ابی، ناچار شد خطاب به جمعیت اعلام کند: «شما دوباره خودتان را رسوا کردید». با این همه، در گذر زمان، منتقدان و تماشاگران معاصر ارزش دراماتیک و اجتماعی اثر را بازشناختند و آن را نقطه عطفی در تحول تئاتر ایرلند دانستند.
در جمع‌بندی، «پرچم آزادی» تنها بازنمایی یک واقعه‌ی تاریخی نیست، بلکه پرتره‌ای چندوجهی از انسانی است که میان تخیل آرمان‌شهری و واقعیت دردناک گیر افتاده است. این اثر برای علاقمندان به تئاتر اجتماعی، تاریخ ایرلند، مطالعات انقلاب و حتی روان‌شناسی جمعی، منبعی ارزشمند و تأمل‌برانگیز به شمار می‌آید. نمایشنامه‌ای که هنوز، با گذشت یک قرن، زنده و تپنده است - همانند صدای ستمدیدگانی که در هیاهوی تاریخ خاموش شده‌اند، اما در صحنه‌ی تئاتر، دوباره جان می‌گیرند.