کتاب زد

رمان «Z» نوشته‌ی واسیلیس واسیلیکوس، اثری سیاسی و عمیق از ادبیات معاصر یونان است که نخستین‌بار در سال ۱۹۶۶ منتشر شد و به‌دلیل محتوای افشاگرانه‌اش درباره‌ی ترور یک سیاست‌مدار مترقی، به‌سرعت در کشور خود ممنوع گردید. این کتاب بر پایه‌ی واقعه‌ی واقعی قتل گریگوریس لامبراکیس، نماینده‌ی صلح‌طلب مجلس یونان، شکل گرفته و از خلال روایتی چندلایه و چندصدایی، چهره‌ی واقعی قدرت، فساد، و مقاومت مدنی را آشکار می‌سازد. عنوان رمان، «Z»، از حرف یونانی ζει (زی) گرفته شده، که به‌معنای «او زنده است» است-شعاری که پس از قتل لامبراکیس به نماد جنبش‌های آزادی‌خواهانه‌ی مردم بدل شد. رمان با نگاهی شبه‌مستند و با تغییر مداوم زاویه‌دید بین قربانی، قاتلان، بازپرسان و مقامات دولتی، تصویری پیچیده و پرکشش از واقعه ترسیم می‌کند. روایت در شهر تسالونیکی آغاز می‌شود، جایی که سیاست‌مداری مترقی در جریان تظاهراتی مسالمت‌آمیز به دست عوامل راست‌گرای افراطی کشته می‌شود. واسیلیکوس در لایه‌های درونی داستان نشان می‌دهد که پشت پرده‌ی این ترور، نه یک توطئه‌ی شخصی بلکه سازوکاری نظام‌مند از خشونت دولتی و مصونیت از مجازات نهفته است. هرچند قاتلان به ظاهر بازداشت می‌شوند، اما سازوکار عدالت خود به ابزاری برای تحریف حقیقت بدل می‌گردد و جامعه با بحرانی از اعتماد و امید مواجه می‌شود. در سطحی عمیق‌تر، «Z» تنها روایتی از یک قتل سیاسی نیست، بلکه تأملی است بر معنای مقاومت، حافظه و حیات نمادین در دل سرکوب. شعار «او زنده است» در بطن جامعه طنین می‌افکند و از فرد مقتول، اسطوره‌ای می‌سازد که از مرز مرگ فراتر می‌رود. واسیلیکوس با نثری موجز، آهنگین و گزارش‌گونه، روایت را به شکلی می‌نویسد که میان ژورنالیسم تحقیقی و تراژدی یونانی در نوسان است؛ لحنی که نه‌تنها وقایع را بازمی‌گوید بلکه روح زمانه را نیز زنده می‌کند. از نظر سبک، این اثر در مرز میان ادبیات و مستند سیاسی حرکت می‌کند و با ساختار پازلی خود، حقیقت را از خلال صدای چندین شاهد و متهم بازسازی می‌نماید. چنین رویکردی از ساده‌سازی‌های ایدئولوژیک پرهیز می‌کند و به جای تقابل سیاه و سفید، طیفی از انگیزه‌ها و تناقض‌های انسانی را پیش چشم می‌گذارد. با این حال، خواننده‌ی ناآشنا با تاریخ معاصر یونان ممکن است در درک برخی اشارات تاریخی سردرگم شود؛ زیرا کتاب عمیقا در بستر سیاسی دهه‌ی ۶۰ میلادی ریشه دارد. اهمیت «Z» تنها در روایت ادبی‌اش نیست، بلکه در تأثیر فرهنگی و سیاسی آن است: اندکی پس از انتشار، رمان به الهام‌بخش فیلم مشهور کوستا گاوراس بدل شد و صدای مقاومت مدنی را در سطح بین‌المللی طنین انداخت. این اثر در آستانه‌ی کودتای نظامی ۱۹۶۷ یونان منتشر شد و در واقع پیش‌درآمدی بر خاموشی دموکراسی در آن کشور بود-هشداری که ادبیات پیش از وقوع فاجعه به صدا درآورد.
در نهایت، «Z» نه فقط داستان مرگی سیاسی، بلکه بیانیه‌ای درباره‌ی ماندگاری حقیقت است؛ اثری که نشان می‌دهد در جهانی پر از سرکوب، یاد و صدای عدالت می‌تواند حتی از دل قبر برخیزد. واسیلیکوس در این شاهکار سیاسی-ادبی، زنده بودن را نه امری زیستی، بلکه کنشی اخلاقی و جمعی تعریف می‌کند-زیستن در برابر فراموشی، و سخن گفتن در برابر سکوت.