کتاب تاریخ سیاسی ایران مدرن

کتاب «تاریخ سیاسی ایران مدرن» اثر علی رهنما، روایتی جامع و تحلیلی از فراز و نشیب‌های سیاسی ایران در یک قرن اخیر ارائه می‌دهد. این کتاب که حاصل سال‌ها تحقیق آکادمیک و میدانی است، می‌کوشد با عبور از روایت‌های کلیشه‌ای و ایدئولوژیک، چگونگی شکل‌گیری ایران امروز را در بستر تعاملات قدرت‌های درونی، جامعه و قدرت‌های جهانی بررسی کند. در واقع، رهنما در این اثر، تاریخ ایران را نه به عنوان مجموعه‌ای از حوادث پراکنده، بلکه به مثابه‌ی فرآیندی پیوسته از انقلاب‌ها، مقاومت‌ها و بازسازی‌های ساختار قدرت تحلیل می‌کند که از جنبش مشروطه تا اعتراضات اخیر خیابانی امتداد دارد. کتاب با واکاوی جنبش مشروطه آغاز می‌شود؛ رویدادی که به زعم نویسنده، سنگ بنای ایران مدرن و نخستین تلاش برای ایجاد حکومتی مبتنی بر قانون بود. نویسنده با بررسی نقش گروه‌های اجتماعی مختلف (روحانیون، بازاریان، روشنفکران و زنان)، نشان می‌دهد چگونه تضاد بین اصلاح‌طلبان و محافظه‌کاران، از همان ابتدا مسیر پرپیچ‌ وخم دموکراسی‌خواهی در ایران را متعین کرد. بخش‌های بعدی کتاب به تحولات دوران رضاشاه و محمدرضا پهلوی می‌پردازد و تنش بین مدرنیزاسیون آمرانه و مقاومت‌های سنتی را تحلیل می‌کند. رهنما در این بخش، به ویژه بر نقش نفت، ارتش، و دخالت‌های خارجی در تثبیت ساختارهای اقتدارگرا تأکید دارد. قلب کتاب به تحلیل انقلاب اسلامی و پیامدهای آن اختصاص دارد. رهنما این انقلاب را نه یک «حادثه‌ی ناگهانی»، بلکه نتیجه‌ی انباشت نارضایتی‌ها از شکست پروژه‌ی مدرنیته‌ی پهلوی و سرکوب جنبش‌های چپ و مذهبی می‌داند. او با بررسی ائتلاف ناهمگون گروه‌های انقلابی (روحانیون، مارکسیست‌ها و ملی‌گرایان)، نشان می‌دهد چگونه این اتحاد موقت پس از پیروزی به رقابت خونین بر سر تعریف اسلام سیاسی تبدیل شد. بخش‌های مربوط به دهه‌های اخیر (مانند جنگ ایران و عراق، اصلاحات خاتمی، جنبش سبز و توافق هسته‌ای) نیز با تمرکز بر دوگانگی سرکوب و اعتراض و انزوا و تعامل بین‌المللی نوشته شده‌اند. نویسنده توضیح می‌دهد که جمهوری اسلامی در طول چهار دهه، با وجود حفظ چارچوب ایدئولوژیک، ناگزیر به انعطاف در برابر فشارهای داخلی و خارجی بوده است. به طور کلی، رهنما در این کتاب می‌کوشد از دوگانگی‌های رایج در تاریخ‌نگاری ایران (نگاه «غرب‌ستیز» یا «غرب‌گرا») فراتر رود. او با نقد روایت‌های توطئه‌محور (که همه چیز را به دخالت خارجی تقلیل می‌دهند) و همچنین روایت‌های آرمان گرایانه (که نقش نخبگان را نادیده می‌گیرند)، بر تعامل پیچیده‌ی نیروهای داخلی و خارجی تأکید می‌کند.