کتاب مفهوم فلسفه پیشاسقراطی

کتاب "مفهوم فلسفه پیشاسقراطی" اثر آندره لکس، اثری فشرده اما عمیق است که به بازاندیشی یکی از بنیادی‌ترین مفاهیم در تاریخ‌نگاری فلسفه می‌پردازد: مفهوم «پیشاسقراطیان». این اثر که نخستین‌بار در سال ۲۰۱۸ توسط انتشارات دانشگاه پرینستون منتشر شد خواننده را به دل یکی از پیچیده‌ترین پرسش‌های فلسفی و تاریخ‌نگارانه می‌برد: آیا آنچه ما «فلسفه پیشاسقراطی» می‌نامیم، واقعا مفهومی کهن و بدیهی است یا ساختاری مدرن و ساخته‌وپرداختهٔ دغدغه‌ها و پیش‌فرض‌های ما؟
لکس در این اثر، نشان می‌دهد که طبقه‌بندی متفکرانی چون تالس، آناکسیمنس، هراکلیتوس و پارمنیدس در ذیل عنوان «پیشاسقراطیان» ریشه در جهان باستان ندارد، بلکه محصول فرایندی تاریخی است که از دوران متأخر باستان آغاز شد و در دوران مدرن شکل نظام‌مند یافت. او در فصل نخست، با واکاوی منابع یونانی و رومی، به این نتیجه می‌رسد که اگرچه متفکرانی چون سقراط و افلاطون نقطه عطفی در اندیشه یونان محسوب می‌شدند، اما این تمایز هرگز به صورت یک طبقه‌بندی منسجم و نظام‌یافته میان «پیش» و «پس از سقراط» درنیامده بود. تنها در دوران مدرن، فیلسوفان و مورخانی چون هگل، شلایرماخر و به‌ویژه ادوارد زلر و هرمان دیلز بودند که این اصطلاح را رسما تثبیت کردند و به صورت چارچوبی مسلط در آوردند. در ادامه، لکس به بررسی چگونگی ریشه‌گیری این مفهوم در تفکر مدرن می‌پردازد و نشان می‌دهد که طبقه‌بندی پیشاسقراطیان با دغدغه‌های دوران روشنگری و سپس رمانتیسم در هم تنیده است؛ یعنی پرسش از منشأ عقلانیت غربی و جست‌وجوی لحظه‌ای آغازین که در آن انسان برای نخستین‌بار از اسطوره به فلسفه گذر کرد. به این ترتیب، این مفهوم بازتابی از اولویت‌های ما دربارهٔ تاریخ، عقل و هویت غربی است، نه بازتابی از نگاه یونانیان به خودشان. یکی از مهم‌ترین بخش‌های کتاب، تأمل در این است که چه چیزی یک متفکر را «فیلسوف» می‌سازد. لاکس با تحلیل واژه‌شناسی فیلوسوفیا و فیلوسوفوس، پرسش می‌کند که آیا تفکر طبیعت‌گرایانه تالس و آناکسیمنس، یا اندیشه‌های هستی‌شناختی پارمنیدس و زنون، همان‌قدر فلسفه‌اند که تأملات سقراط در باب اخلاق؟ و در این مسیر، او نشان می‌دهد که اگر فلسفه را پژوهشی عقلانی، کل‌نگر و متکی بر استدلال بدانیم، متفکران اولیه یونان نیز شایستگی چنین عنوانی را دارند؛ هرچند روش‌ها و دغدغه‌هایشان با فیلسوفان متأخر متفاوت باشد. سبک نگارش لکس در این کتاب، تلفیقی است از دقت دانشگاهی و نثری روشن که حتی برای خوانندگان غیرمتخصص نیز قابل پیگیری است. او بدون ساده‌سازی موضوع، مسئله‌ای بسیار فنی را به صورتی روایت می‌کند که لایه‌لایه پیش می‌رود و خواننده را وادار می‌سازد تا پیش‌فرض‌های خود را دربارهٔ تاریخ فلسفه زیر سوال ببرد. این ویژگی باعث شده که کتاب از سوی منتقدان دانشگاهی تحسین شود؛ به‌ویژه به خاطر توانایی‌اش در پیوند دادن تحلیل‌های فلسفی، تاریخ‌نگارانه و زبان‌شناختی. اما اهمیت این کتاب فقط در نقد یک طبقه‌بندی تاریخی خلاصه نمی‌شود؛ بلکه در تأملی ریشه‌ای‌تر نهفته است: این‌که ما چگونه از دل گذشته، روایتی برای هویت فکری‌مان می‌سازیم و چگونه انتخاب‌های ما در بازخوانی تاریخ، بر فهم‌مان از خود فلسفه تأثیر می‌گذارد. لکس نشان می‌دهد که آنچه امروز بدیهی می‌پنداریم - یعنی آغاز فلسفه با پیشاسقراطیان و گذر از آن‌ها به افلاطون و ارسطو - خود روایتی است ساخته و پرداخته نسل‌هایی از متفکران که در پی پاسخ به پرسش‌های خاص دوران خود بودند.
"مفهوم فلسفه پیشاسقراطی در نهایت، دعوتی است برای بازاندیشی در این روایت‌ها: این‌که تاریخ فلسفه نه مجموعه‌ای از نام‌ها و برچسب‌ها، بلکه تلاشی زنده برای درک ریشه‌ها، پیوستگی‌ها و گسست‌هایی است که شکل‌دهندهٔ اندیشهٔ ما بوده‌اند. به همین دلیل، این کتاب نه‌تنها برای دانشجویان و پژوهشگران فلسفه باستان، بلکه برای هرکسی که به سرشت تاریخ‌نگاری فلسفی و پرسش از «آغاز»ها علاقه دارد، منبعی ارزشمند و الهام‌بخش است.