کتاب ده پرتره

«ده پرتره» یکی از شاخص‌ترین نمونه‌های پیوند میان ادبیات مدرنیستی و هنر تجسمی است که حاصل همکاری گرترود استاین با حلقه‌ای از هنرمندان برجسته آوانگارد اروپا بود. این کتاب نفیس در سال ۱۹۳۰ به چاپ رسید و متشکل از ده متن منثور از استاین در کنار ده طرح لیتوگرافی از هنرمندانی همچون پیکاسو، برار و برمن است. آنچه این مجموعه را متمایز می‌سازد، نه صرفا هم‌نشینی متن و تصویر، بلکه ایجاد دیالوگی زنده و چندلایه میان زبان و هنرهای بصری است؛ گفت‌وگویی که در بستر مدرنیسم ادبی و هنری دهه‌های نخست قرن بیستم جایگاهی ممتاز دارد. شیوه نگارش استاین در این مجموعه، پرتره‌نگاری سنتی را دگرگون می‌کند. او با جملات موج‌دار، تکرارهای ریتمیک و بازی‌های زبانی ویژه‌ی خود، نه تصویری عینی، بلکه جوهره‌ی روحی و ذهنی شخصیت‌هایی چون گیوم آپولینر، اریک ساتی، پابلو پیکاسو، ویرژیل تامسون و ژرژ هاگنت را فرا می‌خواند. پرتره‌ها بیشتر شبیه قطعات موسیقایی هستند تا توصیف‌های تصویری؛ لحنی که در آن ریتم و تکرار به اندازه‌ی محتوا اهمیت دارند. همین رویکرد، هر پرتره را به معمایی زبانی و تجربه‌ای شنیداری-بصری بدل می‌سازد. طرح‌های همراه در ده پرتره تنها نقش مکمل تزئینی ندارند، بلکه همچون پاسخی فعال به متن عمل می‌کنند؛ گاه متن را به چالش می‌کشند، گاه آن را تکمیل می‌کنند و گاه پرسشی تازه برمی‌انگیزند. این رابطه دیالکتیکی میان کلمه و تصویر، برای خواننده تجربه‌ای دووجهی پدید می‌آورد: مواجهه‌ای که در آن نه متن به‌تنهایی کافی است و نه تصویر، بلکه ارزش واقعی اثر در هم‌نشینی و اصطکاک میان این دو رسانه پدیدار می‌شود. «ده پرتره» بازتابی است از نقش محوری استاین در محافل هنری و ادبی پاریس. سالن معروف او در خیابان دو فلوروس جایی بود که هنرمندان و نویسندگانی چون پیکاسو، همینگوی، ماتیس و جویس گرد هم می‌آمدند. این کتاب، تجسم همان فضای جمعی و خلاق است؛ فضایی که در آن مرزهای میان هنرها از میان برداشته می‌شد و تجربه‌ی نوآورانه‌ی مدرنیستی جایگزین ساختارهای سنتی می‌گردید. با وجود حجم اندک، «ده پرتره» به‌عنوان سندی ارزشمند از آزمون‌های مدرنیستی باقی مانده است؛ اثری که نشان می‌دهد چگونه ادبیات و هنر تجسمی می‌توانند در هم تنیده شوند تا به زبانی تازه برای بیان تجربه‌ی انسانی دست یابند. این مجموعه نه‌تنها مهارت استاین در پرتره‌نگاری زبانی را آشکار می‌سازد، بلکه تعهد او به حمایت از هنرمندان آوانگارد را نیز یادآوری می‌کند. از این منظر، کتاب بیش از یک تجربه ادبی یا بصری، نوعی بیانیه‌ی فرهنگی در ستایش هم‌نشینی هنرها به شمار می‌رود.
«ده پرتره» تجربه‌ای کم‌نظیر در ادبیات مدرنیستی است؛ متنی کوتاه اما پرطنین که با نثر پراکنده و موسیقایی استاین و با تصاویری به‌یادماندنی از هنرمندان پیشرو همراه شده است. حاصل کار، مواجهه‌ای درخشان با چالش‌های مدرنیسم است: هم شخصی و صمیمی، هم جهانی و فراتر از زمان. به همین دلیل، این اثر هنوز هم همچون گوهری کمیاب برای خوانندگانی که به هم‌نشینی ادبیات و هنر آوانگارد علاقه‌مندند، ارزشمند و الهام‌بخش است.