کتاب تکوین عقلانیت

کتاب «تکوین عقلانیت: بهسوی میان رشتگی در الاهیات و علم» نوشته‌ی ونتزل ون هویستین، با نگاهی جامع به پرسش «عقلانیت چیست؟» و «چگونه می‌توان عقلانیت را در عرصه‌های علمی و دینی بازشناخت؟»، کوشیده است مدلی میان‌رشته‌ای برای عقلانیت ارائه دهد که هم از بنیادگرایی محض فاصله دارد و هم گرفتار نسبی‌گرایی صرف نمی‌شود. در همین راستا، در کتاب ابتدا شرایط فرهنگی و فلسفی معاصر، به ویژه مواجهه با پسا مدرنیته، بررسی می‌شود، سپس مفهوم عقلانیت علمی و عقلانیت الهیاتی به چالش کشیده می‌شود و در نهایت چارچوب عقلانیت پسا-بنیادگرایی بحث می‌شود. بخش آغازین کتاب به «چالش پست مدرن» می‌پردازد؛ یعنی فرهنگی که مجموعه‌ای از روایت‌های کلان را زیر سوال برده، و در نتیجه اعتماد به عقلانیت بنیادین کاهش یافته است. نویسنده نشان می‌دهد که در چنین زمینه‌ای، علم طبیعی غالبا به عنوان الگوی برجسته‌ی عقلانیت دیده می‌شود، اما این دیدگاه با زیرساخت‌های فلسفی و الهیاتی مواجه است. در این بخش، مسئله این نیست که عقلانیت وجود ندارد، بلکه آن است که نوع عقلانیت مورد قبول باید بازپژوهی شود. در ادامه، نویسنده به تحلیل عقلانیت در علم می‌پردازد؛ او نشان می‌دهد که علم همان‌طور که بارها بحث شده، نه عقلانیت مطلق است و نه بی‌معنا؛ بلکه دارای ساختارهایی است که در بستر تاریخی، اجتماعی و فرهنگی شکل گرفته‌اند. او سپس به عقلانیت در الهیات پرداخته و می‌کوشد مسیرهای متفاوت تفکر دینی، تجربه‌ی دینی و ایمان را از منظر عقلانیت تحلیل کند. او معتقد است الهیات نیز می‌تواند عقلانی باشد، اما نوعی عقلانیت که با علم متفاوت است؛ عقلانیتی که تجربه، معنا، تفسیر و روایت را در بر می‌گیرد. در واقع، عقلانیت تنها در سطح گزاره‌های صوری یا فرمال نیست؛ بلکه در تجربه‌ی تفسیرشده‌ی ریشه دارد. به بیان دیگر، عقلانیت علمی و عقلانیت دینی هر دو بر مبنای تجربه‌ی انسانی، تفکر و روش‌های بین‌الاذهانی شکل می‌گیرند، هرچند حوزه‌ی آن‌ها متفاوت باشد. نویسنده می‌گوید تجربه و روایت انسان، هم زمینه‌ی عقلانیت و هم محک آن‌اند. همچنین اگر علم و دین بخواهند گفت‌وگویی موثر داشته باشند، نمی‌توانند صرفا در چارچوب‌های سنتی و مستقل خود عمل کنند. بلکه نیازمند زبانی عقلانی هستند که هم علم و هم الهیات را در بر گیرد، بی‌آنکه یکی به دیگری تبدیل شود. این «پل میان رشته‌ها» نه به معنای ادغام علم و دین، بلکه به معنای برقراری همبستگی انتقادی آن‌هاست؛ همبستگی‌ای که به عقلانیت انسانی احترام می‌گذارد.