کتاب اسطوره‌شناسی هنر

کتاب «اسطوره‌شناسی هنر» نوشته‌ی اسماعیل گزگین، مورخ هنر و اسطوره‌شناس برجسته‌ی ترکیه، یکی از آثار شاخص در پیوند میان اسطوره و هنر در سنت فکری معاصر ترکی است. این کتاب که نخستین‌بار در سال ۲۰۱۷ منتشر شد و اکنون به ویرایش پنجم رسیده، سفری نظری و فرهنگی را از نقاشی‌های غار تا دوران باستان و مسیحیت ترسیم می‌کند. گزگین در این اثر نشان می‌دهد که اسطوره‌ها صرفا افسانه‌های خیالی یا بازمانده‌های یک گذشته‌ی فراموش‌شده نیستند، بلکه «DNA فرهنگ»‌اند: ساختارهای بنیادینی که در ناخودآگاه جمعی بشر باقی مانده و در قالب هنر، به شکلی مادی و بصری تداوم یافته‌اند. او با نگاهی میان‌رشته‌ای، ریشه‌ی مشترک هنر و اسطوره را در نیاز روانی و وجودی انسان به معنا می‌بیند؛ نیازی که از لحظه‌ی نخست آگاهی بشر به مرگ و راز هستی زاده شد. گزگین می‌نویسد: «اسطوره‌ها قصه‌های بی‌معنا و خیال‌پردازانه نیستند؛ آن‌ها جوهره‌ی فرهنگی‌اند که ما را شکل داده است.» از نظر او، همان نیروی درونی که انسان غارنشین را به نقاشی حیوانات مقدس بر دیواره‌های سنگی واداشت، همان است که هنرمند مدرن را به خلق نمادهای تازه‌ی معنا سوق می‌دهد. کتاب با روایتی تاریخی تحلیلی، از دوران ماقبل تاریخ آغاز می‌شود و به‌تدریج به جوامع کشاورزی، تمدن‌های باسواد و ظهور شمایل‌نگاری مذهبی در عصر مسیحیت می‌رسد. در این مسیر، گزگین نشان می‌دهد که چگونه تکامل اسطوره و هنر، بازتابی از تکامل آگاهی انسان است. هنر در ابتدا «اسطوره‌ای بصری» بود و اسطوره، «هنری نامرئی» که بعدها در تصاویر، مجسمه‌ها و معابد تجسم یافت. به‌زعم او، اسطوره همان تلاشی است که امر نادیدنی را به امر دیدنی بدل می‌کند؛ و هنر، همان روند معکوس که از امر محسوس به معنا و راز بازمی‌گردد. کتاب از حیث نظری، میان دو جهت حرکت می‌کند: تحلیل هنر از منظر اسطوره (یعنی رمزگشایی از معناهای اسطوره‌ای در تصویر) و تحلیل اسطوره از منظر هنر (یعنی چگونگی تجسم یافتن میتوس در رسانه‌های هنری). این دو مسیر متقاطع، به خواننده امکان می‌دهد تا پویایی متقابل میان تخیل اسطوره‌ای و بیان هنری را درک کند. افزون بر این، گزگین به بعد نشانه‌شناختی تصاویر نیز توجه دارد و از خواننده می‌خواهد بپرسد: یک نقاشی یا نماد چگونه حامل معنایی اسطوره‌ای است؟ چگونه یک اسطوره به تصویر، فرم یا نشانه بدل می‌شود؟ زبان کتاب در عین ریشه داشتن در حوزه‌های دانشگاهی، برای خوانندگان عمومی نیز قابل‌فهم است. گزگین با مثال‌های زنده از هنر باستان تا مدرن، مباحث نظری را از انتزاع به تجربه‌ی زیسته نزدیک می‌کند. البته دامنه‌ی وسیع کتاب موجب شده است که تحلیل‌ها در برخی دوره‌ها اجمالی باشند، و نیز تأکید بیشتر بر سویه‌ی «اسطوره» نسبت به «هنر» باعث شده برخی منتقدان عنوان اثر را اندکی گمراه‌کننده بدانند.
با این حال، «اسطوره‌شناسی هنر» اثری ارزشمند در پیوند میان تاریخ هنر، اسطوره‌شناسی و انسان‌شناسی فرهنگی است؛ کتابی که خواننده را به بازاندیشی در نسبت دیرینه‌ی تخیل و تصویر دعوت می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه انسان، از دیواره‌ی غار تا بوم نقاشی مدرن، همواره در تلاش بوده است تا از طریق هنر، اسطوره‌های خود را به جهان بیاورد - و از طریق اسطوره، معنای هنر خود را بیابد.