کتاب مدئا

نمایشنامه‌ی «مدئا» اثر لوسیوس آنائوس سنکا، فیلسوف و نمایشنامه‌نویس رومی قرن اول میلادی، یکی از برجسته‌ترین بازآفرینی‌های رومی از اسطوره‌های یونانی است که در قالب «فابولا کرپیداتا» یا تراژدی‌های برگرفته از یونان نوشته شد. این اثر که حدود سال ۵۰ میلادی در اوایل دوره امپراتوری روم پدید آمد، در شهر کورینت جریان دارد و تنها یک روز را در بر می‌گیرد؛ روزی که مدئا تصمیم به انتقام از شوهر بی‌وفایش جیسون می‌گیرد. سنکا، که خود فیلسوف رواقی بود، از این تراژدی برای نمایش تنش میان عقل و شور، فضیلت و انتقام، و پرسش‌های اخلاقی و فلسفی بهره می‌گیرد. طرح داستان از نفرین‌های مدئا آغاز می‌شود؛ او که جیسون را به دلیل ترک کردنش برای ازدواج با کرئوسا، دختر شاه کرئون، نفرین می‌کند، تصمیم می‌گیرد انتقامی هولناک بگیرد. کرئون حکم به تبعید او می‌دهد اما یک روز مهلت می‌دهد تا شهر را ترک کند؛ فرصتی که مدئا آن را به برنامه‌ای برای خونخواهی بدل می‌سازد. او لباسی مسموم برای کرئوسا می‌فرستد که هنگام پوشیدن آتش می‌گیرد و هم او و هم کرئون را به کام مرگ می‌برد. نقطه اوج تراژدی زمانی است که مدئا برای کامل کردن انتقام، دو فرزند خود را می‌کشد و با ارابه‌ای آسمانی، که از میراث خدای خورشید به او رسیده، می‌گریزد و جیسون را در حسرت و اندوه رها می‌کند. این پایان‌بندی، نه تنها هولناک و تکان‌دهنده است، بلکه پرسشی عمیق درباره عدالت خدایان و مرزهای انسانیت به میان می‌آورد. مضامین اصلی نمایشنامه در چند محور کلیدی شکل می‌گیرند. نخست، موضوع خیانت و انتقام، که قلب روایت را می‌سازد و نشان می‌دهد چگونه عطش انتقام می‌تواند به همان اندازه ویرانگر باشد که خود خیانت. دوم، تقابل شور و عقل است؛ سنکا با تأثیر از آموزه‌های رواقی، مدئا را نماد قدرت مهارنشده احساسات قرار می‌دهد، احساسی که برخلاف آرمان رواقیان از فضیلت و خویشتن‌داری، همه‌چیز را می‌بلعد. سوم، تبعید و بیگانگی است؛ مدئا که خود بیگانه‌ای از سرزمین کولخیس است، نه تنها از نظر سیاسی طرد می‌شود بلکه از نظر هویتی همواره در حاشیه باقی می‌ماند. چهارم، موضوع قدرت و عاملیت است؛ مدئا با وجود آنکه زنی بیگانه و جادوگر است، اراده و کنترلی خیره‌کننده دارد، گرچه این قدرت در نهایت ویرانگر است. و سرانجام، پرسش از عدالت و اخلاق در جهانی که خدایانش خاموش یا مبهم عمل می‌کنند، که در پایان اثر هیچ پاسخ ساده‌ای به آن داده نمی‌شود. از نظر سبکی، مدئای سنکا سرشار از زبان بلاغی، استعاره‌های پرقدرت و تصاویر خشونت‌بار است. برخلاف بسیاری از تراژدی‌های یونانی که خشونت را پشت صحنه نگاه می‌داشتند، سنکا بی‌پرده مرگ، آتش و مسمومیت را به صحنه می‌آورد تا شوک و اثرگذاری را افزایش دهد. شخصیت‌هایی چون پرستار و گروه همسرایان نیز نقش مهمی در بازتاب اخلاقی و عاطفی رویدادها ایفا می‌کنند و مدئا را همزمان هم محکوم و هم توجیه می‌کنند. نقطه قوت بزرگ اثر، تصویرپردازی روان‌شناختی از مدئا است: شخصیتی چندلایه که نه صرفا قربانی است و نه صرفا هیولا؛ بلکه زنی است میان عقل و احساس، میان قدرت و طردشدگی. با این حال، برخی منتقدان افراط در بلاغت و عناصر ماورایی، مانند ارابه اژدها، را کاهش‌دهنده واقع‌گرایی می‌دانند و فرزندکشی مدئا را چنان شوکه‌کننده توصیف کرده‌اند که باعث دوری عاطفی مخاطب از او می‌شود.
در نهایت، «مدئا» سنکا نه تنها یک تراژدی خونین و تکان‌دهنده است، بلکه میدان تأملی فلسفی درباره ماهیت شور و عقل، عدالت و خیانت است. این اثر ما را وادار می‌کند تا به مرزهای اخلاقی، سنگینی سوگندها و معنای عدالت الهی بیندیشیم و به یاد داشته باشیم که رها شدن از قید عقل، می‌تواند سرنوشت فرد را به فاجعه‌ای بازگشت‌ناپذیر بدل کند.