کتاب نیچه

کتاب «نیچه: زندگی به منزله ادبیات» نوشته‌ی الکساندر نهاماس، نخستین بار در سال ۱۹۸۵ توسط انتشارات دانشگاه هاروارد منتشر شد. این اثر یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین تفاسیر فلسفی در زبان انگلیسی درباره نیچه به شمار می‌آید و جایگاه ویژه‌ای در مطالعات فلسفه معاصر و نظریه ادبی دارد. نهاماس در این کتاب می‌کوشد وحدت ظاهرا متناقض و پراکنده‌ی آثار نیچه را توضیح دهد و نشان دهد که چگونه می‌توان از خلال نوشته‌های چندصدایی و گاه متعارض او، طرحی منسجم از اندیشه و سبک زندگی‌اش بازیافت.
تز اصلی نهاماس این است که نیچه با برخورد به زندگی خود همچون یک اثر ادبی و با ساختن خویش به‌عنوان «شخصیتی ادبی»، مسئله بزرگ فلسفی‌اش - یعنی نقد سنت بدون گرفتار شدن در جزم‌اندیشی - را حل کرده است. به بیان دیگر، او زندگی و نوشته‌های خود را یکپارچه به مثابه پروژه‌ای هنری سامان داد تا تضادهای ظاهری‌اش معنا و انسجامی تازه بیابند. این برداشت نهاماس از نیچه بدین معناست که تناقضات او نه نشانه آشفتگی، بلکه بخشی از استراتژی خلاقانه‌اش برای تبدیل فلسفه به گونه‌ای از ادبیات و برای ساختن شخصیتی زنده و چندبعدی بوده است. نهاماس خوانش نیچه را در سه سطح دنبال می‌کند: نخست آنکه نیچه جهان و زندگی را به مثابه متنی ادبی می‌دید و هستی را در قالب روایت و تفسیر درک می‌کرد؛ دوم آنکه او خویش را به‌عنوان یک شخصیت ادبی ابداع کرد و سبک و لحن نوشته‌هایش همانند تجسمی از اندیشه‌های فلسفی‌اش عمل می‌کرد؛ و سوم آنکه نیچه می‌خواست زندگی و آثارش در یک کل واحد ادغام شوند، به‌گونه‌ای که نویسنده، شخصیت و پیام او از هم جدایی‌ناپذیر باشند. نمونه روشن این استراتژی را می‌توان در کتاب اینک انسان یافت که به‌منزله نوعی خودزندگینامه فلسفی، هم تحلیل فلسفی و هم تصویر هنری «نیچه به‌مثابه اثر» را ارائه می‌کند. سبک نوشتاری نهاماس از نقاط برجسته کتاب است. او با نثری زیبا و در عین حال دقیق، فلسفه را با ظرافت ادبی در هم می‌آمیزد. منتقدان این ویژگی را ستوده‌اند و آن را سبکی کم‌نظیر در میان آثار فلسفی معاصر توصیف کرده‌اند. مضامین اصلی کتاب بر سه محور استوارند: وحدت تفسیری آثار نیچه از طریق ادبیات، تلقی فلسفه به‌عنوان عملی زیبایی‌شناختی و توضیح این نکته که تناقضات نیچه در واقع بخشی از استراتژی آگاهانه‌اش بوده است. این کتاب به‌ویژه برای محققان نیچه، دانشجویان فلسفه و علاقه‌مندان به رابطه فلسفه و ادبیات ارزشمند است. واکنش‌ها به آن بسیار مثبت بوده‌اند؛ منتقدی چون مایکل تانر آن را «بهترین و مهم‌ترین کتاب درباره نیچه به زبان انگلیسی» خوانده است. همچنین بسیاری از خوانندگان معاصر، حتی در فضای غیررسمی مانند ردیت، کتاب را بصیرت‌بخش و خواندنی دانسته‌اند. با این حال، برخی محققان بر نهاماس خرده گرفته‌اند که شاید نیچه آن‌قدرها هم آگاهانه تصمیم نگرفته بود زندگی خود را به‌مثابه ادبیات سامان دهد، و این رویکرد ممکن است بازتابی بیش از حد تفسیری از سوی نهاماس باشد.
با وجود این انتقادها، کتاب نهاماس همچنان یکی از نقاط مرجع مهم در مطالعات نیچه محسوب می‌شود. این اثر با ترکیب زیبایی‌شناسی، فلسفه و تفسیر، ما را به این نتیجه می‌رساند که نیچه را باید نه تنها به‌عنوان فیلسوفی با آموزه‌های پراکنده، بلکه به مثابه پروژه‌ای هنری در نظر گرفت که در آن زندگی، آثار و شخصیت او یکپارچه و آگاهانه در قالب یک «متن ادبی» شکل گرفته‌اند. نیچه: زندگی به مثابه ادبیات در نهایت دیدگاهی تازه به دست می‌دهد: تناقضات نیچه شکست نیستند، بلکه بخشی از استراتژی عمدی او برای بازاندیشی رابطه میان فلسفه، هنر و خودسازی‌اند.