کتاب در جوار رود بابل

رمان «در جوار رود بابل» نوشته آنتونیو لوبو آنتونش، از شاخص‌ترین نمونه‌های ادبیات پرتغالی معاصر است که با ترکیبی از خاطره‌نگاری، جریان سیال ذهن و تأمل فلسفی، تجربه بیماری و نزدیکی به مرگ را در هم می‌تند. این اثر نخستین‌بار در سال ۲۰۱۰ در پرتغال منتشر شد. آنتونش که از بزرگ‌ترین نویسندگان زنده پرتغال شناخته می‌شود، در این کتاب از تجربه شخصی‌اش پس از جراحی برداشتن تومور مغزی بهره می‌گیرد تا روایتی شاعرانه و در عین حال بی‌رحمانه از شکنندگی بدن، پایداری حافظه و پرسش از معنای زندگی در آستانه فروپاشی بیافریند. روایت از زبان مردی به نام «آنتونیو» دنبال می‌شود که در بیمارستانی در لیسبون بستری است و پس از جراحی، مدام بین هوشیاری و بیهوشی در نوسان است. درد، ضعف و تحقیر ناشی از بیماری در زندگی روزمره او حضور پررنگی دارد، اما ذهنش پیوسته به گذشته بازمی‌گردد: به روستای کودکی‌اش در کنار رود موندگو، به بوته‌های سیب‌زمینی، اکالیپتوس‌ها و کاج‌ها، به خاطرات خانواده و همسایگان، به کار طاقت‌فرسای استخراج تنگستن و ریتم‌های کند و تکراری زندگی روستایی. این گذشته هم چون پناهگاهی برای اوست و هم یادآور فقدان‌هایی که همواره با او باقی مانده‌اند. در کنار این چشم‌اندازها، یاد عشق‌ها و روابطی که او را شکل داده‌اند نیز به میان می‌آید، و همه اینها درهم‌تنیده با وضعیت کنونی بدن فرسوده‌اش تصویری می‌سازند که هم دردناک است و هم آرامش‌بخش. ساختار رمان خود بازتابی از وضعیت بیمار و ذهن متلاطم اوست. هر فصل نمایانگر یک روز بستری در بیمارستان است، اما متن تقریبا به صورت جمله‌های پیوسته و طولانی نوشته شده؛ شکلی که جریان ناپایدار آگاهی، گذرهای ناگهانی حافظه و سیالیت زمان را بازتاب می‌دهد. گذشته، حال و آینده در هم فرو می‌روند و خواننده درون سیلی از تصاویر، تداعی‌ها، جزئیات حسی و انبوهی از خاطرات شناور می‌شود. این سبک، دشوار و گاه خسته‌کننده است، اما دقیقا همین ویژگی است که تجربه ذهنی بیمار و شکنندگی ادراک انسانی را به‌خوبی منتقل می‌کند. در مرکز رمان، رابطه میان حافظه و هویت قرار دارد. آنتونیو با بازگشت به صحنه‌های کودکی و جوانی‌اش، نوعی مقاومت در برابر فراموشی و مرگ بنا می‌کند. گذشته او نه تنها شکلی از تسلی است بلکه نوعی بازسازی خویشتن است، تا در برابر فرسایش بدن همچنان هویت انسانی‌اش باقی بماند. در همین حال، موضوع آسیب‌پذیری انسانی به شیوه‌ای بی‌پرده ترسیم می‌شود: تحقیرهای جسمانی، حضور همیشگی درد، و اضطراب ناشی از ناتوانی. بیماری در این کتاب نه یک حادثه گذرا، بلکه عنصری ساختاری است که همه‌چیز - از زبان تا ریتم روایت - را شکل می‌دهد. یکی از نکات درخشان رمان، تقابل میان طبیعت و مکان‌های خاطره‌انگیز با فضای سرد و استریل بیمارستان است. تصاویر رودخانه‌ها، درختان و زمین‌های کشاورزی با زندگی پرجنب‌وجوش و ملموسشان در برابر دیوارهای سفید و بی‌روح اتاق بیمارستان قرار می‌گیرند. همین تضاد، زندگی و مرگ، خاطره و زوال، زیبایی و درد را در کنار هم می‌نشاند. از نظر ادبی، نثر لوبو آنتونش شاعرانه، متراکم و چندلایه است. مترجم، توانسته این ویژگی‌ها را تا حد زیادی به فارسی منتقل کند، اگرچه برخی اشارات فرهنگی و تجربه‌های زیسته روستایی شاید برای خوانندگانی که با بستر پرتغالی آشنا نیستند کمتر در دسترس باشد. در عین حال، اصالت عاطفی کتاب و صداقت خام آن، تجربه‌ای جهانی از رنج و خاطره را در اختیار می‌گذارد.
«در جوار رود بابل» اثری آسان‌خوان نیست. نیازمند صبر، همراهی و تسلیم شدن در برابر ریتم خاص و بی‌وقفه متن است. اما همین دشواری بخشی از نیروی آن است: خواننده را به درون ذهنی می‌برد که با مرگ چانه می‌زند و در حافظه به دنبال زندگی است. این کتاب نه داستانی رویدادمحور، بلکه مراقبه‌ای ادبی است بر بدن، زمان و عشق. برای کسانی که به ادبیات عمیق و تأمل‌برانگیز علاقه‌مندند و از متونی که در مرز میان روایت و شعر حرکت می‌کنند لذت می‌برند، این رمان تجربه‌ای درخشان و فراموش‌نشدنی خواهد بود.