کتاب وانیا و مرغ دریایی

نمایشنامه‌های «وانیا» و «مرغ دریایی» اثر سایمون استیونز دو بازآفرینی معاصر و جسورانه از آثار جاودان آنتون چخوف هستند که نشان می‌دهند چگونه می‌توان در قرن بیست‌ویکم، درامی متعلق به اواخر قرن نوزدهم را با حفظ جوهره‌اش، از نو زنده کرد. استیونز، نمایشنامه‌نویس پرآوازه‌ی بریتانیایی که پیش‌تر با آثاری چون Curious Incident of the Dog in the Night-Time شهرت یافته، در این دو اثر نیز به دنبال کشف دوباره‌ی چخوف است اما نه از مسیر وفاداری صرف، بلکه از راه دگرگونی فرم، زبان و تجربه‌ی تماشاگر. نمایشنامه‌ی «وانیا» که در سال ۲۰۲۳ در تئاتر دوک یورک لندن با اجرای درخشان اندرو اسکات به روی صحنه رفت، اقتباسی تک‌نفره از عمو وانیا است؛ اجرایی که در آن یک بازیگر تمامی شخصیت‌های چخوف را با تغییر لحن، حالت بدن و فواصل صوتی در خود تجسم می‌بخشد. استیونز در این ساختار رادیکال، روابط پیچیده‌ی عاطفی و شکاف‌های روحی شخصیت‌ها را در قالبی فشرده و درونی می‌ریزد. با حذف گروه بازیگران، او فاصله میان شخصیت‌ها و مخاطب را از میان برمی‌دارد و وزن احساسی و اندیشه‌ورزانه‌ی متن را مستقیما بر دوش بازیگر می‌گذارد. آن‌چه در چخوف به صورت گفت‌وگوی چندجانبه میان انسان‌هاست، در نسخه استفنز به صورت مونولوگی چندوجهی درمی‌آید که مرز میان خود و دیگری را از بین می‌برد. بدین‌ترتیب، اندوه، بی‌عملی و میل سرکوب‌شده‌ی چخوف، در کالبدی معاصر و بی‌واسطه زنده می‌شوند. در مقابل، «مرغ دریایی» استیونز، اگرچه ساختار گروهی اثر اصلی را حفظ می‌کند، اما زبان، لحن و زمان آن را دگرگون می‌سازد. او گفت‌وگوهای سنگین و متفکرانه‌ی چخوف را به زبانی محاوره‌ای و امروزی برمی‌گرداند، فاصله‌ی تاریخی را حذف می‌کند و پویایی‌های احساسی میان ایرینا آرکادینا، کنستانتین، نینا و تریگورین را تندتر و ملموس‌تر می‌سازد. دغدغه‌های اصلی هنر در برابر زندگی، حسادت، شکست، میل به دیده شدن همان باقی می‌مانند، اما بیانشان به زبانی است که تماشاگر معاصر بلافاصله با آن ارتباط برقرار می‌کند. نمایش که به کارگردانی شان هولمز در لیریک همرسمیت اجرا شد، نمونه‌ای از آن است که چگونه می‌توان طنز، ترحم و مالیخولیای چخوف را بدون تقلیل، در قالبی مدرن و ریتمیک به صحنه آورد. هر دو اثر در عین تفاوت‌های ساختاری، در یک هدف مشترک‌اند: بازتفسیر چخوف برای جهان امروز. استیونز با حفظ مضامینی چون اشتیاق ناکام، گذر زمان، سرخوردگی و میل به معنا، آنها را در بستر زبانی تازه و جهان عاطفی شفاف‌تری قرار می‌دهد. در «وانیا»، صمیمیت و انزوا به اوج می‌رسد؛ در «مرغ دریایی»، تضاد میان خلاقیت و شکست با لحنی سریع‌تر و انسانی‌تر بازتاب می‌یابد. این دو اقتباس، همانند دو قطب یک تجربه‌ی تئاتری‌اند: یکی فروکاسته تا جوهر عاطفی و دیگری گسترش‌یافته تا نبض زندگی معاصر را در خود بگیرد. از منظر انتقادی، «وانیا» را می‌توان نمایشی تجربی و شهودی دانست که تمرکز و جسارتش ستودنی است، هرچند ممکن است برای برخی، فقدان چندصدایی چخوف و محدود شدن روابط میان شخصیت‌ها، نوعی از بین رفتن عمق احساسی تلقی شود. در «مرغ دریایی» نیز گاه فشرده‌سازی و مدرن‌سازی، بافت تاریخی و سکون شاعرانه‌ی نسخه اصلی را کم‌رنگ می‌کند. با این حال، در هر دو اثر، آنچه برجسته است، وضوح احساسی و جسارت اجرایی است: استیونز به‌جای موزه‌کردن چخوف، او را دوباره زنده می‌کند.
در مجموع، «وانیا» و «مرغ دریایی» سایمون استیونز بازخوانی‌هایی هوشمندانه و تپنده از میراث چخوف‌اند؛ دو تجربه‌ی مکمل از مواجهه‌ی مدرن با تنهایی، عشق و گذر زمان. استفنز با حذف فاصله‌ی قرن‌ها، نشان می‌دهد که انسان چخوفی هنوز در ما نفس می‌کشد - با همان اشتیاق، همان ترس و همان میل رستگاری در جهانی که همیشه اندکی دیر شده است.