کتاب فلسفه سیاسی و خدای ابراهیم

کتاب «فلسفه سیاسی و خدای ابراهیم» نوشته توماس ال. پنگل، نخستین بار در سال ۲۰۰۳ منتشر شد. این اثر در ژانر فلسفه سیاسی و الهیات سیاسی جای می‌گیرد و تلاشی جدی برای بازگشودن گفت‌وگویی فراموش‌شده میان عقل فلسفی و ایمان کتاب مقدس، به‌ویژه روایت‌های سفر پیدایش، به شمار می‌رود. پنگل با تکیه بر سنت‌های تفسیری یهودی، مسیحی و اسلامی و نیز میراث فلسفه سیاسی غرب، می‌کوشد تا نشان دهد که چگونه متن مقدس نه تنها موضوعی برای نقد عقل‌گرایی مدرن است، بلکه خود حامل پرسش‌هایی بنیادین درباره عدالت، اقتدار و نظم سیاسی است.
ساختار کتاب بر اساس فصل‌های اصلی سفر پیدایش بنا شده است: آفرینش، هبوط، عهد با ابراهیم و نهایتا صحنه اوج قربانی اسحاق. پنگل از خلال این روایت‌ها مضامینی چون قدرت مطلق الهی، ماهیت خیر و شر، مسئولیت انسان و الزام به اطاعت را استخراج می‌کند. او در فصل‌هایی همچون «روایت دوگانه از خلقت»، «خلقت و معنای قدرت مطلق الهی» و «خلقت و معنای خیر و شر»، می‌کوشد نشان دهد که این متون از همان آغاز با پرسش‌هایی درگیر هستند که نه تنها دینی بلکه عمیقا سیاسی و اخلاقی‌اند. نقطه عطف تحلیل او در فصل‌های مربوط به ابراهیم و ماجرای قربانی اسحاق نمایان می‌شود؛ جایی که پنگل، در گفتگو با سنت کی‌یرکگوری، به پرسش از حدود عقل در برابر فرمان الهی می‌پردازد و این تنش را در مرکز تأمل فلسفی خود قرار می‌دهد. محور اصلی اندیشه پنگل در این کتاب بر چهار مضمون استوار است: نخست، تنش میان ایمان و عقل که او آن را نه مخرب بلکه سازنده می‌داند، زیرا هر یک دیگری را به چالش می‌کشد. دوم، مسئله اطاعت در برابر استقلال اخلاقی، که نمونه اوج آن در داستان ابراهیم و اسحاق به نمایش گذاشته می‌شود. سوم، خاستگاه نظم سیاسی که پنگل آن را در رابطه میان خلقت، عهد و عدالت الهی جست‌وجو می‌کند. و چهارم، نقد عقل‌گرایی مدرن، به‌ویژه گرایشی که می‌کوشد کتاب مقدس را تابع عقل کند و بدین ترتیب جنبه‌های بنیادینی از تجربه انسانی چون وحی و اطاعت را نادیده می‌گیرد. کتاب از نظر دامنه و جدیت فلسفی بسیار چشمگیر است. پنگل با بهره‌گیری از متونی متنوع، از میمونیدس تا آگوستین و از اسپینوزا تا هگل، تصویری چندلایه از نسبت عقل و ایمان ترسیم می‌کند. او نشان می‌دهد که چگونه فلسفه سیاسی مدرن با همه دستاوردهایش، بخشی از واقعیت انسانی را فرو می‌نهد و چرا بازگشت به سنت‌های ایمانی می‌تواند غنای بیشتری به بحث درباره عدالت و سیاست ببخشد. با این حال، محدودیت‌هایی نیز وجود دارد. از یک سو، سطح دشواری کتاب بالاست و مخاطبی آشنا با هر دو حوزه فلسفه و الهیات را پیش‌فرض می‌گیرد. از سوی دیگر، موضع پنگل گاه مبهم است؛ او هم به قدرت ایمان کتاب مقدس اذعان می‌کند و هم آن را در برابر عقل بازمی‌سنجد، بی‌آنکه راه‌حلی نهایی ارائه دهد. افزون بر این، برخی منتقدان بر این باورند که او در نقد عقل‌گرایی مدرن گاهی جانب انصاف را از دست می‌دهد و دستاوردهای آن را کمتر از حد واقعی می‌نمایاند.
با وجود این انتقادات، «فلسفه سیاسی و خدای ابراهیم» اثری شاخص و تأمل‌برانگیز است که خوانندگان را وادار می‌کند پرسش‌های بنیادین درباره خاستگاه اخلاق، عدالت و نظم سیاسی را دوباره از منظر رابطه میان عقل و ایمان طرح کنند. ارزش کتاب نه در ارائه پاسخ‌های قطعی، بلکه در روشن ساختن تنش‌هایی است که همواره در قلب فرهنگ غربی و سنت‌های ابراهیمی حضور داشته‌اند. این اثر برای هر کسی که به فلسفه سیاسی، الهیات یا اخلاق علاقه‌مند است، دریچه‌ای تازه می‌گشاید تا به جایگاهی بیندیشد که در آن ایمان و عقل نه در تعارض مطلق، بلکه در گفت‌وگویی دائمی و سازنده با یکدیگر قرار می‌گیرند.