کتاب اشباح

«اشباح»، نمایشنامه‌ای سه‌پرده‌ای از هنریک ایبسن، اثری است که از زمان انتشارش در سال ۱۸۸۱ همچون ضربه‌ای به اخلاق‌گرایی بورژوایی عمل کرده و ساختارهای ریاکارانه جامعه را به چالش کشیده است. داستان حول محور هلن آلوینگ، بیوه‌ای ظاهرا محترم، می‌چرخد که در آستانه گشایش یک پرورشگاه به یاد همسر مرحومش قرار دارد؛ مردی که در نگاه عموم نمونه‌ی فضیلت، اما در واقعیت نماد فساد اخلاقی و خیانت بوده است. هلن سال‌ها این حقیقت تلخ را پنهان کرده تا آبرو و «چهره‌ی اجتماعی» خانواده حفظ شود، اما بازگشت پسرش اسوالد پس از سال‌ها زندگی هنری در خارج، تنش‌های فروخورده را دوباره برمی‌انگیزد. بیماری اسرارآمیز اسوالد - میراث ارثی زندگی بی‌بندوبار پدر - به‌تدریج روشن می‌کند که گذشته برخلاف میل هلن هرگز دفن نشده و مانند شبحی سمج همچنان در زندگی اکنون آنها پرسه می‌زند. هم‌زمان، راز دیگری نیز به آرامی رخ می‌نماید: رجینا، خدمتکار جوان، در واقع دختر نامشروع کاپیتان آلوینگ است و این حقیقت، رابطه‌ی بالقوه‌ی او با اسوالد را به فاجعه‌ای اخلاقی بدل می‌کند. کشیش ماندرز، دوست قدیمی خانواده و مدافع سرسخت ارزش‌های اجتماعی، به‌جای حمایت از حقیقت، پیوسته بر حفظ ظاهر تأکید می‌کند و می‌کوشد نظم اخلاقی متعارف را-حتا در برابر واقعیت‌های ویرانگر-دست‌نخورده نگه دارد. این تضاد میان حقیقت و آبرو، میان رهایی فردی و قید اجتماعی، یکی از محورهای اخلاقی نمایش است. ایبسن در «اشباح» مضمون وراثت، گذشته و گناهان پیشینیان را با مهارتی تراژیک می‌کاود. «اشباح» عنوانی استعاری است برای چیزهایی که نمرده‌اند: ارزش‌ها، اشتباهات، ترس‌ها و خیانت‌هایی که نسل‌ها را دنبال می‌کنند و سرنوشت انسان‌ها را در سکوت شکل می‌دهند. این اشباح در سکوت خانه‌ی آلوینگ، در بیماری اسوالد، در سرنوشت رجینا و در تصمیم‌های سال‌ها انکارشده‌ی هلن حضور دارند. جنسیت و قدرت نیز در لایه‌های نمایش تنیده شده است؛ رجینا با آینده‌ای مبهم و جایگاهی شکننده، نمونه‌ای از زنانی‌ست که در جهان ایبسن با هویت‌های تحمیل‌شده و امکان‌های محدود مواجه‌اند. هلن نیز، با ایستادگی و شکست‌هایش، نمادی است از زنی که میان وظیفه، وجدان و نیروی اجتماعی وانمودکردن گرفتار شده است. ایبسن با نگاهی بی‌رحمانه اما انسانی، نشان می‌دهد که چگونه ساختارهای اخلاقی جامعه نه تنها از بی‌عدالتی جلوگیری نمی‌کنند، بلکه گاه خود آن را بازتولید می‌کنند. قدرت نمایش در صراحت روانشناختی و نقد اجتماعی آن است؛ شخصیت‌ها خاکستری، چندلایه و از نظر اخلاقی متناقض‌اند، و همین ویژگی برای مخاطب امروزی نیز جذاب باقی مانده است. با این حال، ریتم آرام و مبتنی بر اعتراف‌ها و گفت‌وگوهای عمیق ممکن است برای برخی کند به نظر برسد، و پایان مبهم و تراژیک آن نیز بدون ارائه پاسخی اخلاقی قطعی، خواننده را با پرسش‌هایی باز رها می‌کند. در نهایت، «اشباح» نمایشی است درباره هزینه‌های سکوت، قیمتی که حقیقت برای آشکار شدن می‌پردازد، و شبح‌هایی که از گذشته آزاد نمی‌شوند. این اثر هنوز هم از مهم‌ترین نقدهای ایبسن بر نهاد خانواده و اخلاق اجتماعی به شمار می‌رود؛ نمایشی که به جای آرام کردن مخاطب، او را به مواجهه با لایه‌های تاریک میراث، مسئولیت و انسانیت دعوت می‌کند.