یهودیت و کتاب مقدس عبری در نوشته‌های مسلمانان

کتاب «یهودیت و کتاب مقدس عبری در نوشته‌های مسلمانان» نوشته کامیلا آدانگ که در سال ۱۹۹۶ توسط انتشارات ای. جی. بریل در مجموعه «فلسفه، الهیات و علوم اسلامی» منتشر شده، یکی از جامع‌ترین پژوهش‌های دانشگاهی درباره نحوه مواجهه متفکران مسلمان قرون میانی با یهودیت و متون مقدس عبری است. آدانگ در این اثر، با بررسی نه اندیشمند برجسته از دوره‌های مختلف، نشان می‌دهد که چگونه سنت اسلامی از همان سده‌های نخست، با جدّیتی تحلیلی و در عین حال جدلی به کتاب مقدس عبری نزدیک شده و آن را نه صرفا موضوعی برای رد، بلکه منبعی برای استدلال‌های الهیاتی و تاریخی خود قرار داده است. نویسندگانی چون ابن ربان طبری، ابن قتیبه، یعقوبی، طبری، مسعودی، مقدسی، باقلانی، بیرونی و در رأس همه، ابن حزم، در کانون مطالعه‌ی او قرار دارند؛ چهره‌هایی که هر یک با مقاصد، روش‌ها و جهان‌بینی خاص خود به یهودیت پرداخته‌اند و حاصل این مواجهه، تصویری چندلایه از رابطه‌ی فکری مسلمانان و یهودیان در سده‌های میانه ارائه می‌دهد. آدانگ کتاب خود را با شرح زمینه‌ی کلی دریافت متون کتاب مقدس در میان روشنفکران مسلمان آغاز می‌کند و توضیح می‌دهد که چرا این متون برای الهیات اسلامی جذاب و در عین حال مسئله‌ساز بودند. سپس با ارائه‌ی زندگی‌نامه‌ی تحلیلی هر نویسنده، جایگاه فکری و تاریخی او را روشن می‌سازد و از خلال آثارشان سه محور اصلی جدال مسلمانان با یهودیان را استخراج می‌کند: پیشگویی آمدن محمد در تورات، بحث نسخ شریعت موسی و از همه مهم‌تر مسئلهٔ تحریف. یکی از یافته‌های مهم کتاب این است که متفکران مسلمان همواره یک‌صدا نبوده‌اند: برخی بر تحریف معنا تأکید کرده‌اند و برخی دیگر، مانند ابن حزم، تحریف لفظی و ساختاری تورات را مطرح کرده‌اند. آدانگ نشان می‌دهد که ابن حزم، برخلاف پیشینیان، مستقیما متن عبری را مبنای استدلال قرار می‌دهد، به گونه‌ای که نقد او گاه تحت تأثیر جدال‌های درونی سنت یهودی-به‌ویژه قرائیم-قرار می‌گیرد و شدتی استثنایی می‌یابد. کتاب علاوه بر تحلیل تاریخی، از منظر روش‌شناختی نیز ارزشمند است؛ زیرا نشان می‌دهد که این نویسندگان مسلمان تنها برای ابطال یهودیت نمی‌نوشتند، بلکه از دل مواجهه با آن، هویت الهیاتی اسلام را بازتعریف و تحکیم می‌کردند. استفاده از نقل‌قول‌های کتاب مقدس برای اثبات نبوت محمد، تدوین استدلال‌هایی برای اثبات نسخ شریعت موسوی، و تلاش برای تشخیص مرز میان تفسیر و تحریف، همه بخشی از این پروژه‌ی گسترده‌ی هویت‌سازی هستند. آدانگ با مقایسه‌ی رویکردها، سنتی فکری را آشکار می‌کند که غالبا در مطالعات اسلامی کمتر دیده شده است. از نقاط قوت کتاب، جامعیت و دقت علمی آن است؛ به‌ویژه گنجاندن ترجمهٔ برخی متون نایاب ابن قتیبه و مقدسی که دسترسی محققان غیرعرب‌زبان را به منابع اولیه ممکن می‌سازد. با این حال، آکادمیک بودن زبان و تراکم مباحث ممکن است برای خوانندگان غیردانشگاهی دشوار باشد. با این وجود، کتاب آدانگ امروز یک اثر مرجع در حوزه‌ی الهیات تطبیقی و بررسی روابط مسلمانان و یهودیان محسوب می‌شود و نشان می‌دهد که چگونه گفت‌وگوی فکری- حتا وقتی بحث‌برانگیز است-می‌تواند راهی برای فهم عمیق‌تر میان سنت‌ها ایجاد کند.