کتاب دایره المعارف مردگان

کتاب «دایره‌المعارف مردگان» اثر دانیلو کیش، مجموعه‌ای از نه داستان کوتاه است که نخستین‌بار در سال ۱۹۸۳ منتشر شد. کیش نویسنده یوگسلاویایی با پیش‌زمینه‌ای از جنگ، مهاجرت و سرکوب سیاسی، در این کتاب به موضوع‌هایی مانند مرگ، حافظه، فراموشی و حقیقت تاریخی می‌پردازد. ساختار بیشتر داستان‌ها مستندگونه است و گویی نویسنده با زبانی پژوهشی و بی‌طرفانه به بازسازی سرگذشت انسان‌هایی می‌پردازد که در تاریخ جایی ندارند. عنوان کتاب از یکی از داستان‌ها گرفته شده که درباره‌ی دایره‌المعارفی خیالی است، دربردارنده‌ی زندگی تمام انسان‌هایی که هیچ اثری از آن‌ها در منابع رسمی ثبت نشده است.
داستان‌ها هرچند مستقل‌اند، اما همگی بر محور رابطه‌ی میان فرد و تاریخ شکل می‌گیرند. در داستان اصلی، زنی پس از مرگ پدرش وارد آرشیوی پنهان می‌شود که در آن زندگی کامل او و هزاران انسان دیگر، با جزئیات ثبت شده است. این روایت نشان می‌دهد چگونه حافظه و روایت می‌توانند جایگزینی برای جاودانگی باشند. در دیگر داستان‌ها راویان گاه نویسندگان یا تاریخ‌نگارانی هستند که میان واقعیت و جعل، در پی حقیقت می‌گردند. آن‌ها گاهی با اسناد دروغین، بایگانی‌های ساختگی یا خاطرات تحریف‌شده روبه‌رو می‌شوند، و در خلال آن‌ها نویسنده پرسش‌هایی درباره‌ی اعتماد به تاریخ و اعتبار روایت مطرح می‌کند.
در بخش‌هایی از کتاب کیش به شکل نمادین ایدئولوژی، سرکوب سیاسی و بازنویسی حقیقت را بازتاب می‌دهد. مثلا در داستان‌هایی که به اسناد جعلی، تفتیش عقاید یا دستکاری تاریخ اشاره دارند، نویسنده نشان می‌دهد چگونه قدرت، مرگ و فراموشی را به ابزار کنترل تبدیل می‌کند. در برخی داستان‌ها لحن به اسطوره و تمثیل نزدیک می‌شود، مانند روایت‌هایی از عشق، ایمان یا رستگاری که با مرگ درآمیخته‌اند. با وجود ظاهر مستندگونه، هر روایت در مرز میان خیال و واقعیت حرکت می‌کند، به‌گونه‌ای که خواننده نمی‌داند کدام بخش بازسازی تاریخی است و کدام، خیال راوی.
در مجموع «دایره‌المعارف مردگان» اثری است درباره‌ی تلاش انسان برای بقا در حافظه. کیش با زبانی خشک، دقیق و درعین‌حال شاعرانه، نشان می‌دهد چگونه ثبت و روایت می‌تواند در برابر فراموشی مقاومت کند.