کتاب مجاهدان مشروطه

انقلاب مشروطیت یکی از بزرگترین رویدادهای سیاسی در ایران سده بیستم بود. آن جنبش به زندگی حکومتی خودکامه پایان بخشید. شاهی را که با نیروی نظامی بر مجلس تاخته و قانون اساسی را پایمال کرده بود، به زور اسلحه از تخت فرمانروایی برداشت و برجایش حاکم خردسالی را نشاند که بنا بود در چارچوب قانون و به طور محدود سلطنت کند، هم‌پای تحولات سیاسی مشروطیت پیکره‌ی جامعه ایران را دگرگون کرد. در میانه‌ی انقلاب انسان‌هایی که به گروه‌های حکومت‌گر وابستگی نداشتند و در نوشته‌های رسمی زمانه چندان نام و نشانی از آنها نبود، به میدان پیکار سیاسی و اجتماعی میهن خود پا گذاشتند و بر روند رویدادها تأثیر نهادند. این گمنامان جامعه از میان چنین گروه‌هایی می‌آمدند: قشرهای متوسط، پیشه‌وران و اعضای اصناف و شاگردان آن‌ها، دکاندارها و کاسب‌ها، کارگران، فرودستان شهری، زنان، روستاییان و داوطلبان مسلح ملی که به نام «مجاهد» شناخته می‌شدند. مجاهدان بخش ناچیزی از کل جمعیت کشور بودند، اما توانستند تحول بزرگی در نظام سیاسی پدید بیاورند. آنان مشروطیت بربادرفته را به جامعه بازگرداندند و از این راه سرنوشت کشور را رقم زدند. این کتاب درباره‌ی همین گروه است و می‌کوشد سرشت اجتماعی مجاهدان را بکاود و محدوده‌ی تأثیر سیاسی و اجتماعی آنان را نشان دهد.
این کتاب یک پژوهش تاریخی است و در این شیوه، موضوع بررسی هنگامی مفهوم می‌شود که در چارچوب زمانی و مکانی مشخص جای گیرد. بنابراین برای آگاهی از سرگذشت اجتماعی مجاهدان به بخشی از رویدادهای دوره مشروطیت نیز اشاره شده است اما نویسنده تلاش کرده تا تاریخ‌نگاری مجاهدان جنبه روایی پیدا نکند و شرح رویدادها از مرز روشن کردن موضوع پژوهش فراتر نرود. بخش بزرگی از این بررسی‌ها درباره رویدادهای تبریز و مجاهدان این شهر و سرنوشت آن‌ها است. علت این است که مجاهدان در تبریز به صورت «گونه اجتماعی» مشخصی درآمده‌اند. چنین «گونه‌ای» به همان صورت و همان ترکیب در مناطق دیگر کشور شکل نگرفت. علاوه بر این‌ها، قضای نسبتا وسیعی هم به لوطیان تبریز اختصاص پیدا کرده است. یکی دیگر از سازمان‌های تأثیرگذار بر مشروطیت ایران، «فرقه اجتماعیون عامیون» بود که روابطی با سادمان قفقازی همت داست. این کتاب نگاه تازه‌ای به سازمان همت و اجتماعیون دارد. هم‌چنین بختیاری‌ها هم در سرنگونی حکومت استبدادی سهم بسیار داشتند و این کتاب هم به نیروی ایلی آنها هم پرداخته است.
این پژوهش گرچه از جنبه‌های نظامی نیروی مجاهد سخن می‌گوید اما مسائل نظامی را به حاشیه می‌راند تا جنبه‌های اجتماعی آنها محور بررسی‌اش باشد.