کتاب تومای حقه باز

رمان کوتاه «تومای حقه باز» اثر ژان کوکتو، نویسنده، شاعر و فیلم‌ساز برجسته فرانسوی (۱۸۸۹-۱۹۶۳)، نخستین بار در سال ۱۹۲۳ توسط انتشارات گالیمار منتشر شد. این اثر که از آن با عنوان «شعری در نثر» یاد می‌شود، در بستر جنگ جهانی اول جریان دارد و با نگاهی سورئالیستی و شاعرانه، مرز میان واقعیت، خیال، هویت و فریب را محو می‌کند. کوکتو در این رمان کوتاه و فشرده، جنگ را نه صحنه‌ای برای بازنمایی واقع‌گرایانه خشونت و قهرمانی، بلکه عرصه‌ای برای اجرای نقشی شاعرانه و خودساخته می‌بیند که در آن هویت، همانند نمایش، امری در حال شدن است. قهرمان داستان، گیوم توما، پسرکی شانزده‌ساله و یتیم است که در آغاز جنگ جهانی اول، خود را «گیوم توما دو فونتنوی» معرفی می‌کند، یعنی برادرزاده خیالی یکی از ژنرال‌های معروف فرانسه. او با همین هویت جعلی وارد گروه آمبولانس پرنسس دو بورم می‌شود و از موقعیت تازه‌اش برای حضور در جبهه و کمک به سربازان زخمی بهره می‌برد. اطرافیان او، از جمله پرنسس و دخترش هنریت، شیفته جذابیت و اعتماد‌به‌نفس ساختگی‌اش می‌شوند و دروغ او را حقیقت می‌پندارند. اما همان‌گونه که نقشش دروغین است، جهان پیرامونش نیز پوششی از فریب و نمایش دارد. در نهایت، مرگ توما در میدان جنگ پایان فیزیکی او را رقم می‌زند، اما در سطحی استعاری، اسطوره‌ای از خویش می‌آفریند که ورای مرگ به حیات ادامه می‌دهد. در محور این رمان، مفهوم هویت سیال و نمایشی قرار دارد. کوکتو نشان می‌دهد که «خود» انسان نه امری ثابت و طبیعی، بلکه چیزی است که در اجرا و وانمود ساخته می‌شود. دغلبازی توما، هرچند ظاهرا دروغ است، در واقع نوعی آفرینش هنری است؛ زیرا او با نیروی تخیل خود به زندگی شکلی دیگر می‌بخشد. کوکتو، همان‌گونه که در آثار دیگرش نیز پیداست، میان حقیقت و فریب مرز روشنی قائل نیست و می‌نویسد: «داستان و واقعیت دو خط جدا نیستند، بلکه یک خط‌اند که در هم می‌پیچند.» جنگ در این میان به صحنه‌ای بدل می‌شود که در آن انسان نقاب بر چهره می‌زند تا در برابر پوچی و مرگ معنا بیافریند. سبک نثر کوکتو شاعرانه، بریده‌بریده و تصویری است. روایت گاه به رویا شباهت دارد، با جمله‌هایی موجز و نمادهایی که از تئاتر و اسطوره وام گرفته شده‌اند. توما، همچون بازیگری روی صحنه، میان معصومیت و فریب در نوسان است. او دروغ می‌گوید، اما از سر بدخواهی نیست؛ بلکه دروغ او نوعی واکنش زیباشناختی در برابر بی‌رحمی جنگ است. این نگاه، اثر را از دیگر رمان‌های جنگی هم‌عصرش چون آثار رئالیستی ارنست همینگوی یا رمان‌های ضدهیجانی اریش ماریا رمارک متمایز می‌کند. کوکتو به جای گزارش واقعیت، از فانتزی برای درک حقیقت روانی و اخلاقی جنگ استفاده می‌کند. در پایان، مرگ توما نه شکست او، بلکه اوج اسطوره شخصی‌اش است. او به‌عنوان دغل‌باز مرد، اما به‌عنوان قهرمان خیال زنده ماند. «تومای حقه باز» اثری است در ستایش آفرینش، خیال و مرزهای مبهم میان دروغ و واقعیت؛ متنی که در آن شاعر جنگ را به رویا و رویا را به حقیقت بدل می‌کند. این رمان کوتاه، با فشردگی شاعرانه و تأملی ژرف در باب ماهیت انسان و هویت، یکی از درخشان‌ترین نمونه‌های نثر مدرن فرانسوی در اوایل قرن بیستم به شمار می‌رود و هنوز برای خواننده امروز، که در جهانی پر از نقش و نمایش زندگی می‌کند، معنایی زنده و هشداردهنده دارد.