کتاب میان دو آتش

«میان دو آتش» اثر آلبرت اوسترمایر، نمایشنامه‌ای است که نخستین‌بار در ۲۰ ژوئن ۱۹۹۵ در تئاتر ایالتی بایریش مارستال تئاتر مونیخ اجرا شد و آخرین ساعات زندگی ارنست تولر، نمایشنامه‌نویس و کنشگر سیاسی آلمانی‌ـ یهودی را در نیویورک سال ۱۹۳۹ به صحنه می‌آورد. اوسترمایر این بازه‌ی زمانی کوتاه را نقطه‌ی ورود به تصویری گسترده‌تر از «توپوگرافی روح هنرمند» می‌کند؛ روحی که میان تبعید، خاطره، آرمان‌گرایی شکست‌خورده و در نهایت خودویرانگری معلق مانده است. فضای نمایش-هتل‌آپارتمانی در نیویورک با پنجره‌هایی رو به چراغ‌های محو شهر-به‌نوعی بدل به ادامه‌ی روان تولر می‌شود؛ اتاقی که در آن، آینه، نور، سکوت و اشیا به‌سان هم‌بازی‌هایی بی‌رحم او را مجبور می‌کنند با گذشته و سقوطش روبه‌رو شود. اوسترمایر شخصیت دوم، «تولکیرش»، را همچون سایه‌ی جنون، وجدان، یا آینه‌ای مضاعف بر صحنه می‌آورد؛ صدایی که مدام تولر را می‌کاود و او را به مواجهه با شکست‌ها و تناقض‌هایش وامی‌دارد. این گفت‌وگوی دوپاره، تقابلی است میان آرمان‌گرای انقلابی دوران جمهوری شوروی باواریا و هنرمند تبعیدی شکسته، میان کسی که روزی می‌خواست با کلمه جهان را تغییر دهد و مردی که اکنون احساس می‌کند کلمه‌ها او را بلعیده‌اند. در این کشاکش، پرسش‌های اساسی درباره‌ی هویت هنری، رسالت سیاسی و شکنندگی آرمان‌های انسان پیش کشیده می‌شود: آیا تولر صاحب صدای خود بود یا در اسطوره‌ای که خود ساخت، اسیر شد؟ درامی که اوسترمایر خلق می‌کند، بیش از آن‌که متکی به کنش بیرونی باشد، بر تنش درونی استوار است؛ جابه‌جایی‌های ذهنی میان لحظات انقلاب، زندان، تبعید و شهرت شاعرانه فضای نمایش را به تپه‌ماهورهای درد، خاطره، امید و فرسودگی بدل می‌کند. زمان در این نمایش خطی نیست؛ بلکه همچون ماده‌ای منعطف در دست ذهن تولر فرو می‌ریزد. گذشته بر اکنون هجوم می‌آورد و تبعید به آستانه‌ای می‌ماند که در آن، صداهای تاریخ، سرخوردگی از سیاست، فروپاشی اروپا و از دست رفتن ایمان به هنر هم‌زمان بر پیکر او فرود می‌آیند. قدرت اصلی نمایش در زبان شاعرانه و صحنه‌پردازی فشرده و تصویری آن است. اشیا و نورها شخصیت می‌شوند و در برابر تولر می‌ایستند؛ آینه غرور و حقارت را هم‌زمان بازتاب می‌دهد و پنجره رو به نیویورک به دره‌ای می‌ماند که در آن، آرمان‌های شکست‌خورده سقوط می‌کنند. این غنای شاعرانه، در کنار تصویر روان‌شناختی عمیق از هنرمندی که زیر بار تاریخ خم شده، نمایش را به تجربه‌ای تأثیرگذار بدل می‌کند. هرچند همین ویژگی‌ها ممکن است برای برخی مخاطبان چالش‌برانگیز باشد: نمایش از نظر زبانی متراکم است، کنش بیرونی محدود است و اثر تا حدی متکی بر آگاهی از زندگی تولر و تاریخ وایمار و تبعید اروپاییان است. با این همه، «میان دو آتش» فراتر از بازآفرینی زندگی ارنست تولر است؛ جست‌وجویی است در باب نسبت میان هنر و سیاست، مسئولیت شاعر در برابر تاریخ، ناتوانی آرمان‌گرایی در برابر توفان‌های سیاسی و پرسشی تلخ درباره بهای پرداخت‌شده برای زیست خلاق. اثر اوسترمایر، در نهایت، مرثیه‌ای برای هنرمندی است که میان دو آتش گذشته و اکنون، آرمان‌گرایی و ناامیدی، کلمه و سکوت، به نقطه‌ای می‌رسد که دیگر راهی جز خاموشی باقی نمی‌ماند.