کتاب آن گاه که زرتشت سخن گفت

کتاب «آن‌گاه که زردشت سخن گفت» نوشته‌ی مری ست‌تگاست که در سال ۲۰۰۵ توسط انتشارات مزدا منتشر شد، اثری بحث‌برانگیز در حوزه‌ی باستان‌شناسی نظری و تاریخ ادیان است. نویسنده در این تک‌نگاری ۱۶۱ صفحه‌ای، با تکیه بر داده‌های باستان‌شناسی و تحلیل متون مقدس، فرضیه‌ای رادیکال ارائه می‌کند: زرتشت نه در هزاره‌ی اول یا دوم پیش از میلاد، بلکه در حدود ۶۵۰۰ تا ۶۲۰۰ پیش از میلاد و در دل دگرگونی‌های فرهنگی نوسنگی ظهور کرده است. چنین تاریخی، اگر معتبر شناخته شود، بسیاری از چارچوب‌های سنتی درباره‌ی خاستگاه دین و اندیشه‌های نمادین را دگرگون خواهد کرد. ست‌تگاست شواهد خود را از ترکیب نقوش سفالی، نظام‌های نمادین، الگوهای سکونتگاه‌ها و شواهد کشاورزی اولیه استخراج می‌کند. به‌زعم او، دوگانگی میان تاریکی و روشنایی که در طرح‌های سفال نوسنگی به چشم می‌خورد، انعکاسی از همان دوگانگی بنیادین در متون زرتشتی است: اشا (نظم، نور، حقیقت) در برابر دروغ و هرج‌ومرج. به این ترتیب، فرهنگ مادی نوسنگی نه صرفا هنر تزئینی، بلکه نشانه‌ای از تغییرات ایدئولوژیک عمیق قلمداد می‌شود. این تحلیل با بررسی هم‌پوشانی‌های احتمالی میان سنت شفاهی گات‌ها، برخی عناصر ودایی و حتی آیین‌های نوسنگی پیش‌سفالی تقویت می‌شود. از دید ست‌تگاست، دین نه پیامد تحولات اقتصادی و کشاورزی، بلکه خود نیرویی محرک برای تغییر فرهنگی بوده است. او استدلال می‌کند که شکل‌گیری کشاورزی و سکونتگاه‌های پایدار تنها در پرتو جهان‌بینی تازه‌ای که زرتشت یا آموزه‌های مشابه او عرضه کردند، قابل درک است. این نگاه، سلسله‌مراتب معمول پژوهش‌های باستان‌شناسی را وارونه می‌کند و دین و ایدئولوژی را در مرکز انقلاب نوسنگی قرار می‌دهد. با این حال، بسیاری از ادعاهای ست‌تگاست در حوزه‌ی گمانه‌زنی باقی می‌مانند. ارتباط مستقیم میان نقوش سفالی و آموزه‌های زرتشتی، یا نسبت دادن باورهای دقیق متون گات‌ها به جوامع هزاره هفتم پیش از میلاد، نیازمند شواهد محکم‌تری است. برخی منتقدان به او خرده گرفته‌اند که در تحلیل‌ها دچار سوگیری تأیید می‌شود و شواهدی را که با فرضیه‌ی اصلی‌اش سازگار نیست، نادیده می‌گیرد. به همین دلیل، این اثر در میان جریان اصلی مطالعات زرتشتی و باستان‌شناسی، پذیرش محدودی یافته است. با وجود این انتقادها، ارزش کتاب در جسارت فکری و رویکرد میان‌رشته‌ای آن نهفته است. ستگاست تاریخ‌گذاری‌های رایج را به پرسش می‌گیرد، پیوندهای احتمالی میان فرهنگ‌های خاور نزدیک نوسنگی و سنت‌های دینی بعدی را آشکار می‌کند و بر اهمیت نمادگرایی در بازسازی جهان‌بینی ماقبل تاریخ تأکید می‌ورزد. این اثر، حتی اگر فرضیه‌هایش را قطعی ندانیم، افقی تازه برای پژوهش‌های تطبیقی میان باستان‌شناسی، اسطوره‌شناسی و تاریخ اندیشه‌ها می‌گشاید.
در نتیجه، «آن‌‌گاه که زردشت سخن گفت» کتابی است که باید آن را نه به چشم گزارش قطعی تاریخ دین، بلکه به عنوان دعوتی برای بازاندیشی در ریشه‌های نمادگرایی و تحول فرهنگی خواند. خوانندگان علاقه‌مند به دین ماقبل تاریخ، تداوم اسطوره‌ها و نسبت میان فرهنگ مادی و باورهای ایدئولوژیک، از این اثر سود خواهند برد، البته مشروط به آنکه همواره با نگاه انتقادی و پرسشگر با آن مواجه شوند.