کتاب شاهنشاهی ساسانی

کتاب «شاهنشاهی ساسانی» نوشته تورج دریایی، تلاشی وثیق و ستودنی برای بازخوانی تاریخ ساسانیان است؛ دوره‌ای که در سایه امپراتوری‌های یونانی و اسلامی گاه نادیده گرفته شده، اما در این اثر نه تنها با دقت تاریخی بلکه با نگاهی تحلیلی و چندجانبه به آن پرداخته شده است. نویسنده با تکیه بر منابع متنوع از جمله متون پهلوی، منابع یونانی و رومی، شواهد باستان‌شناسی و اسناد سکه‌شناسی، تصویری چندلایه از ساختار سیاسی، اقتصادی، دینی و فرهنگی این امپراتوری ارائه می‌دهد.
دریایی با آغاز از بحران‌های اواخر اشکانیان، زمینه‌های ظهور قدرتی تازه را بررسی می‌کند؛ قدرتی که با اردشیر بابکان شکل گرفت و تا سقوط یزدگرد سوم ادامه یافت. نویسنده نشان می‌دهد که چگونه اردشیر با تکیه بر تبارنامه‌ای مذهبی و سیاسی، سعی کرد مشروعیت خود را مستحکم کند و در عین حال با سازماندهی دوباره شاهنشاهی، الگویی نو از حکومت ایرانی را پی‌ریزی کرد. این تحول تنها در ساختار سیاسی نبود، بلکه در رویکرد به مسائل دینی، زبان رسمی، توزیع قدرت در سراسر امپراتوری و رابطه با اقوام و ادیان گوناگون نیز انعکاس یافت. از جمله مسائل مهمی که در کتاب به آن پرداخته شده، جایگاه دین زرتشتی در ساختار حکومتی است. ساسانیان با بهره‌گیری از نهادهای دینی، نوعی وحدت ایدئولوژیک ایجاد کردند که هم به تحکیم قدرت مرکزی کمک می‌کرد و هم به شکل‌دهی به هویت سیاسی و فرهنگی ایرانیان. در این میان، ظهور شخصیت‌هایی مانند کرتیر به‌عنوان موبدان پرنفوذ و نقش آنان در حذف یا محدودسازی دیگر ادیان، بخشی از همین روند بود. با این حال، نویسنده به‌خوبی نشان می‌دهد که امپراتوری ساسانی، از منظر تنوع دینی، ساختاری پیچیده داشت و تعامل با مسیحیان، یهودیان، مانویان و بوداییان همواره بخشی از واقعیت‌های زمامداری بود. از سوی دیگر، ساختار اداری و اقتصادی ساسانیان نیز با دقت بررسی شده است. دریایی نشان می‌دهد که چگونه سیستم مالیاتی، تمرکزگرایی اداری، و نظام طبقاتی از جمله ابزارهایی بودند که شاهنشاهی را در برابر بحران‌های داخلی و تهدیدهای خارجی مقاوم‌تر می‌کردند. البته این ساختار، در مواجهه با فشارهای مداوم از سوی روم شرقی، قبایل عرب و نهایتا نیروهای مسلمان، دچار فرسایش شد.
در بخش‌های پایانی، نویسنده به تحلیل دلایل فروپاشی ساسانیان می‌پردازد. او این فروپاشی را نتیجه یک رویداد ناگهانی نمی‌بیند، بلکه آن را حاصل روندی فرسایشی می‌داند که طی آن تعارضات داخلی، ضعف اقتصادی، و ناتوانی در اصلاح ساختار قدرت، زمینه را برای شکست در برابر نیروهای تازه‌نفس فراهم کرد. در این مسیر، چهره‌هایی چون خسرو پرویز و یزدگرد سوم، بیش از آنکه ناجیان باشند، نمایندگان بحران و زوال‌اند. کتاب در پنج فصل به موضوعاتی همچون تاریخ سیاسی ساسانیان، دین در شاهنشاهی ساسانی، اقتصاد و سازمان اداری ساسانیان، جامعه ساسانی وزبان و ادبیات در دوران ساسانی می‌پردازد.
کتاب «شاهنشاهی ساسانی» به‌جای تمرکز صرف بر جنگ‌ها و پادشاهان، با پرداختن به لایه‌های عمیق‌تری از حیات اجتماعی و سیاسی، تصویری کامل‌تر از پیچیدگی‌های این امپراتوری ارائه می‌دهد.