کتاب سینما و فلسفه

کتاب «سینما و فلسفه» نوشته‌ی ژولیت سرف، که در سال ۲۰۰۹ منتشر شد، اثری فشرده و تأمل‌برانگیز در حوزه‌ی نظریه و فلسفه‌ی سینماست. این کتاب مقاله‌ای کوتاه اما بلندپروازانه است که به چگونگی تلاقی فیلم و اندیشه‌ی فلسفی می‌پردازد. در کنار اختصار ظاهری‌اش، از نظر مفهومی غنی و گاه چالش‌برانگیز است.
سرف در این اثر، با لحنی عالمانه و گاهی بازیگوش، رابطه‌ی سینما و فلسفه را به‌گونه‌ای روایت می‌کند که یادآور «کمدی ازدواج مجدد» است-اشاره‌ای هوشمندانه به استنلی کاول-و نشان می‌دهد که این دو حوزه که زمانی در تقابل با یکدیگر بودند، اکنون در مسیری تازه با یکدیگر پیوند می‌خورند. سبک نگارش کتاب ساختار روایی سنتی ندارد، بلکه به‌صورت روان و غیرخطی، با استفاده از حکایت‌های فرهنگی، ارجاعات فلسفی و مثال‌های سینمایی، استدلالی فلسفی را بافت می‌زند که در عین ایجاز، پرکشش و فکری است. کتاب با تمثیل معروف غار افلاطون آغاز می‌شود تا تقارن بنیادینی را میان تماشای سایه‌ها و تجربه‌ی سینمایی ترسیم کند؛ همان‌گونه که زندانیان غار، سایه‌ها را واقعیت می‌پندارند، تماشاگران نیز ممکن است فریب تصاویر را بخورند. در این میان، جمله‌ی مشهور ژان-لوک گدار «من فکر می‌کنم، سینما وجود دارد» تبدیل به نقطه‌ی عزیمت سرف می‌شود: سینما و فلسفه، دو قلمروی به ظاهر متضاد-یکی در جهان ایده‌ها و دیگری در جهان تصویر-در نوعی گفت‌وگوی سازنده با یکدیگر قرار می‌گیرند. از این نقطه، نویسنده نقشه‌ی راهی ترسیم می‌کند که در آن، بی‌تفاوتی اولیه‌ی فیلسوفان به سینما جای خود را به علاقه‌ی پرشور مولفان و منتقدانی می‌دهد که در آثارشان از افلاطون، کی‌یرکگور یا مرلو-پونتی مدد می‌گیرند. آندره بازن درباره‌ی «جوهر سینما» می‌پرسد، دلوز نظریه‌ی تصویر-زمان را مطرح می‌کند، و فیلم‌هایی چون ماتریکس با تفسیرهای فلسفی معاصر پیوند می‌خورند. این تعامل نه‌تنها نظری است بلکه در عمل سینمایی و نقد فیلم نیز ریشه می‌دواند. از جمله مضامین برجسته‌ی کتاب می‌توان به هستی‌شناسی تصویر سینمایی، تحول تجربه‌ی تماشاگری به عنوان کنش فلسفی، و ادغام نظریه‌ی زیبایی‌شناسی با نقد فیلم اشاره کرد. سرف نشان می‌دهد که چگونه فیلم، نه‌تنها موضوع فلسفه بلکه ابزار بازاندیشی آن نیز می‌شود. آثار هیچکاک، گدار، یا برگمان در این رویکرد، به واسطه‌ی چارچوب‌های فلسفی، مجددا تفسیر می‌شوند؛ و نظریه‌پردازانی چون دلوز با تأثیر از برگسون، روایت سینمایی را بازمعنا می‌کنند. در این کتاب، «شخصیت‌ها» به جای چهره‌های داستانی، فیلسوفان و فیلم‌سازان و منتقدان فرهنگی هستند که در دیالوگی فراتر از زمان و زمینه، با یکدیگر درگیر می‌شوند: افلاطون و غار او، گدار و بازن، سارتر و هیوستون، هایدگر و رنه، دلوز و نظریه‌پردازان مدرنیست، و همچنین سینمافیلسوفان معاصری مانند اسلاوی ژیژک و جان وو. این هم‌نشینی‌ها، نه‌تنها تأثیر متقابل این دو حوزه را نشان می‌دهند بلکه بیانگر نوعی همگرایی نظری در تاریخ تفکر تصویری هستند. بازخوردها بر ارزش فکری کتاب و همزمان، چالش‌برانگیز بودن آن تأکید دارند. یکی از کاربران در سایت Babélio، این کتاب را «اردو» می‌خواند که برای گشایش استدلال‌هایش به ابزارهای فلسفی نیاز دارد؛ اما با وجود ایجاز، از نظر فکری برانگیزاننده است. در SenseCritique نیز این اثر با میانگین امتیاز ۶.۷ از ۱۰، به‌عنوان کتابی بلندپرواز و ژرف شناخته می‌شود که برای درک کامل آن، سواد فلسفی پیش‌نیاز است.
به‌طور خلاصه، «سینما و فلسفه» اثر ژولیت سرف، مقاله‌ای موجز و در عین حال مفهومی عمیق است که دیالوگ در حال تحول میان فیلم و اندیشه‌ی فلسفی را روایت می‌کند. این اثر، با یادآوری سایه‌های غار، نظریه‌ی دلوز درباره‌ی تصویر و درک سینما به‌عنوان ابزار اندیشیدن، به بازتعریفی از تماشاگر، منتقد و فیلسوف می‌انجامد. کتابی است که اگرچه مختصر است، اما برای خوانندگانی با پیش‌زمینه‌ی نظری و اشتیاق به تأمل در پیوند ایده و تصویر، پاداشی ارزشمند دارد.