کتاب تئاتر و امپراطوری

کتاب «تئاتر و امپراتوری» نوشته‌ی بنجامین پور، مدرس مطالعات تئاتر در دانشگاه یورک، یکی از آثاری است که به‌صورت فشرده اما عمیق، رابطه‌ی متقابل میان تئاتر و قدرت امپراتوری را در تاریخ فرهنگی مدرن بررسی می‌کند. این اثر که در ژوئیه ۲۰۱۶ توسط انتشارات بلومزبری آکادمیک در مجموعه‌ی متون دراما منتشر شد، حدود هشتاد صفحه دارد، اما در همین حجم محدود، چشم‌اندازی نظری و تاریخی گسترده از درهم‌تنیدگی تئاتر با سیاست‌های سلطه و استعمار ارائه می‌دهد. پور با نگاهی میان‌رشته‌ای، امپراتوری را نه فقط به‌عنوان ساختاری سیاسی یا اقتصادی، بلکه به‌منزله‌ی یک «پدیده‌ی اجرایی» در نظر می‌گیرد - پدیده‌ای که با نمایش، صحنه‌آرایی و بازنمایی «دیگری» زنده می‌ماند و بازتولید می‌شود. کتاب از تعریف و بازخوانی مفهوم امپراتوری آغاز می‌کند و سپس به این می‌پردازد که چگونه تئاتر از دیرباز ابزار هم‌زمان قدرت و مقاومت بوده است. از یک سو، نمایش‌های باشکوه دربارها، جشن‌های استعماری و اجراهای ملی، بازتابی از عظمت امپراتوری و مشروعیت‌بخشی به آن هستند؛ از سوی دیگر، صحنه‌های اعتراضی و تئاترهای پسااستعماری، عرصه‌هایی برای بازنویسی این قدرت و وارونه‌سازی روایت‌های آن فراهم می‌آورند. پور با تحلیل نمونه‌های گوناگون از تئاتر بریتانیا و سایر مناطق تحت نفوذ فرهنگی آن، نشان می‌دهد که چگونه امپراتوری نه‌تنها در نهادهای سیاسی، بلکه در حافظه‌ی اجرایی و زیبایی‌شناسی تئاتر نیز تداوم دارد. یکی از ایده‌های مرکزی کتاب، مفهوم «امپراتوری به مثابه‌ی اجرا» است. امپراتوری‌ها، همانند تئاترها، از تکرار و تمرین نیرو می‌گیرند: هر آیین، هر رژه‌ی نظامی یا نمایشگاه استعماری، بازتولیدی از قدرت صحنه‌ای است. در مقابل، تئاتر نیز می‌تواند این اجرا را به چالش بکشد، صحنه را از آن خود کند و تخیل سیاسی تازه‌ای بسازد. پور از این زاویه، تئاتر را نه فقط مکانی برای بازنمایی، بلکه ابزاری برای اندیشیدن به خود فرایند سلطه می‌داند. او همچنین با پرداختن به مفاهیم فضا و معماری تئاتر، نشان می‌دهد که چگونه ساختارهای فیزیکی و نمادین صحنه‌، بازتابی از سلسله‌مراتب امپراتوری است - از جایگاه تماشاگران گرفته تا نحوه‌ی چینش بدن‌ها بر صحنه. لحن و ساختار کتاب به‌گونه‌ای است که خواننده را به تفکر انتقادی درباره‌ی میراث امپراتوری در هنر معاصر دعوت می‌کند. پور یادآور می‌شود که حتی پس از فروپاشی رسمی امپراتوری‌ها، تخیل امپراتوری همچنان زنده است؛ در متون، در روایت‌های ملی، و در صحنه‌هایی که ناخواسته یا آگاهانه، روابط نابرابر گذشته را بازمی‌سازند. از این منظر، کتاب تئاتر و امپراتوری نه فقط پژوهشی تاریخی، بلکه مداخله‌ای در گفتمان امروز درباره‌ی تداوم استعمار در ذهن و بدن است. ویژگی برجسته‌ی این اثر در ایجاز و وضوح آن نهفته است. پور در حجمی اندک، مباحث پیچیده‌ای از نظریه‌های فرهنگی و پسااستعماری را با مطالعات موردی قابل لمس درمی‌آمیزد و تصویری منسجم از پویایی قدرت در صحنه‌ی تئاتر ارائه می‌دهد. بااین‌حال، همین ایجاز گاه مانع گسترش تفصیلی نمونه‌ها می‌شود و خواننده‌ی ناآشنا با نظریه‌های انتقادی ممکن است برخی مفاهیم را فشرده یا مبهم بیابد. با وجود این، کتاب به‌دلیل دقت نظری و انسجام تحلیلی‌اش، منبعی ارزشمند برای پژوهشگران مطالعات تئاتر، فرهنگ و سیاست محسوب می‌شود. در نهایت، «تئاتر و امپراتوری» اثری است که نشان می‌دهد تئاتر صرفا بازتاب جهان نیست، بلکه خود بخشی از صحنه‌ی قدرت است؛ صحنه‌ای که در آن، امپراتوری و مقاومت، سلطه و آزادی، در هر اجرا از نو به نمایش درمی‌آیند.