کتاب داعش

«داعش: از درون ارتش وحشت» نوشته‌ی حسن حسن و مایکل وایس، یکی از مهم‌ترین و دقیق‌ترین تحلیل‌های روزنامه‌نگارانه درباره‌ ظهور و گسترش دولت اسلامی است؛ اثری که با تکیه بر مصاحبه‌های میدانی، داده‌های امنیتی، روایت‌های محلی و پژوهش‌های تاریخی، روند تبدیل یک گروه شورشی حاشیه‌ای به سازمانی با ساختار شبه‌دولتی را روایت می‌کند. کتاب با بررسی نقش ابومصعب الزرقاوی آغاز می‌شود؛ فردی که با پیوند دادن خشونت بی‌رحمانه به ایدئولوژی سلفی‌ـ‌جهادی، ترکیبی ساخت که بعدها به ستون هویتی داعش تبدیل شد. نویسندگان در ادامه نشان می‌دهند چگونه پس از حمله آمریکا به عراق و فروپاشی ساختار حکومت، شبکه‌ای از وفاداران سابق بعثی به همراه نیروهای جهادی خارجی و محلی، هسته‌ی اصلی سازمانی را شکل دادند که از خلأ قدرت، فساد، جنگ فرقه‌ای و نارضایتی‌های ریشه‌دار سوءاستفاده کرد. کتاب تصویری چندلایه از داعش ارائه می‌دهد: از یک سو، دستگاه تبلیغاتی پیچیده‌ای که با بهره‌گیری از رسانه‌های مدرن و تولید ویدیوهایی هدفمند اغلب خشن، اما طراحی‌شده با دقت سینمایی توانست جهانیان را شوکه و پیروان بالقوه را جذب کند؛ و از سوی دیگر، ساختار حکومتی‌ای که با مدیریت درآمدهای نفتی، باج‌گیری، کنترل منابع محلی و اعمال ترور، توانست مناطق گسترده‌ای در سوریه و عراق را اداره کند. نویسندگان با اتکا بر شهادت جنگجویان سابق، مأموران اطلاعاتی و ساکنان محلی، نشان می‌دهند که داعش بر خلاف تصور رایج، صرفا گروهی بی‌سامان نبود، بلکه نهادی سازمان‌یافته با سیستم قضایی، پلیس مذهبی، ارتش و دستگاه مالی بود؛ نهادی که درکی عمیق از جامعه‌ی قبیله‌ای، جغرافیای سیاسی و شکاف‌های مذهبی منطقه داشت. یکی از محورهای اساسی کتاب، مفهوم فرصت سیاسی است: این‌که داعش نه از دل یک ایدئولوژی خالص، بلکه از یک بستر فروپاشیده زاده شد؛ ابتدا در عراق پساصدام و سپس در سوریه‌ی جنگ‌زده. حسن و وایس توضیح می‌دهند که چگونه این سازمان توانست نارضایتی اجتماعی را با ایدئولوژی افراطی پیوند بزند و خشونت فرقه‌ای را به ابزاری برای مشروعیت‌بخشی به گسترش خود تبدیل کند. روایت کتاب همچنین نقش بازیگران منطقه‌ای، از جمله رژیم اسد و سیاست‌های ایران، و نیز کنش‌های بین‌المللی را در شکل‌گیری توازن قدرت آشکار می‌کند؛ نقشی که گاهی پیچیده و مبهم و گاهی تسهیل‌کننده‌ی قدرت‌گیری داعش بوده است. نویسندگان ضمن ارائه‌ی تصویری گسترده از شکل‌گیری و عملکرد داعش، به ظرفیت نهادی این سازمان نیز توجه دارند؛ ظرفیتی که آن را فراتر از یک گروه تروریستی می‌برد و به آن ویژگی‌های یک دولت موازی می‌بخشد. بااین‌حال، کتاب محدودیت‌هایی نیز دارد: برخی تحلیل‌ها بر روایت‌های گذشته‌نگر تکیه می‌کند، تمرکز بر عراق و سوریه شبکه جهانی داعش را کمتر پوشش می‌دهد و پیچیدگی کنشگران دولتی گاه ساده‌سازی می‌شود. با وجود این، دقت پژوهشی، گستره اطلاعات و روایت منسجم حسن و وایس باعث شده این اثر همچنان یکی از قابل‌اتکاترین منابع برای فهم سازوکارهای قدرت، ایدئولوژی و دوام داعش باشد. «داعش:از درون ارتش وحشت» در نهایت تصویری روشن و نگران‌کننده از سازمانی ارائه می‌دهد که ترکیبی از فرصت سیاسی، مهارت نهادی و ایدئولوژی افراطی آن را به تهدیدی جهانی تبدیل کرده است. این کتاب برای پژوهشگران، سیاست‌گذاران و هر خواننده‌ای که می‌خواهد فراتر از تیترهای خبری، منطق درونی و مسیر تاریخی داعش را بشناسد، منبعی اساسی و ضروری باقی می‌ماند.