کتاب امبرتو اکو و فوتبال

کتاب «اومبرتو اکو و فوتبال» نوشته‌ی پیتر پریکلس تریفوناس، اثری کوتاه اما اندیشمندانه است که نخستین‌بار در سال ۲۰۰۱ توسط انتشارات Icon Books منتشر شد. این کتاب با تمرکز بر نشانه‌شناسی و نظریه‌ی فرهنگی، کوششی است برای نشان دادن اینکه چگونه اومبرتو اکو نشانه‌شناس، رمان‌نویس و روشنفکر برجسته‌ی ایتالیایی فوتبال را فقط یک ورزش یا سرگرمی جمعی نمی‌دانست، بلکه آن را به‌منزله‌ی یک نظام پیچیده‌ی معنا، یک شبکه‌ی گسترده از نشانه‌ها، آیین‌ها، شور جمعی و سازوکارهای ایدئولوژیک فهم می‌کرد. تریفوناس در این روایت فشرده و تحلیلی توضیح می‌دهد که برای اکو، مسابقه، استادیوم، شعارها، روایت‌های رسانه‌ای و حتی شخصیت‌پردازی فوتبالیست‌ها مجموعه‌ای به‌هم‌پیوسته از رمزگذاری‌های فرهنگی‌اند که می‌توانند به خوانش میل، هویت، قدرت و افسانه‌سازی مدرن کمک کنند. فوتبال برای اکو نه تنها صحنه‌ای برای رقابت ورزشی، بلکه جایگاهی برای مطالعهٔ فرهنگ عامه و نسبت آن با فرهنگ والا است؛ جایی که مرزهای هنر، شهرت، سیاست، اسطوره و نمایش پیوسته جابه‌جا می‌شوند. تریفوناس نشان می‌دهد که چگونه اکو از فوتبال به‌عنوان استعاره‌ای برای فهم جامعه‌ی مدرن بهره می‌گیرد: اینکه رسانه‌ها چگونه شور جمعی را سازمان‌دهی و فانتزی‌های مشترک را بازتولید می‌کنند؛ هواداری چگونه شکلی از رفتار آیینی و گاه مذهبی به خود می‌گیرد؛ و چگونه انرژی‌های سیاسی و تنش‌های اجتماعی می‌توانند در چارچوب مسابقه و رقابت نمادین تخلیه یا جهت‌دهی شوند. در این تحلیل، فوتبال یک «متن فرهنگی» است که به‌صورت زنده اجرا می‌شود و هر لحظه ظرفیت تولید معنا دارد. تریفوناس تأکید می‌کند که اکو فوتبال را شکل مدرنی از «آگاهی کاذب» نیز می‌دانست؛ فضایی که در آن مردم احساس می‌کنند در امور عمومی مشارکت دارند، بی‌آنکه واقعا درگیر فرایندهای سیاسی جدی شوند. به همین دلیل فوتبال می‌تواند هم بستری برای بیان احساسات جمعی باشد و هم ابزاری برای مدیریت یا خنثی‌سازی انرژی‌های اجتماعی بالقوه خطرناک. در کنار این تأملات نظری، نویسنده تضاد میان فرهنگ والا و فرهنگ اصطلاحا «پست» را نیز بررسی می‌کند و نشان می‌دهد چگونه توجه یک اندیشمند نخبه‌گرا مانند اکو به فوتبالی که ظاهرا در قلمرو فرهنگ توده‌ای قرار می‌گیرد، سلسله‌مراتب فرهنگی را زیر سوال می‌برد و نشان می‌دهد که معنا و پیچیدگی تنها در آثار هنری بزرگ یا گفتمان دانشگاهی پدیدار نمی‌شوند؛ بلکه در آیین‌های روزمره و جمعی نیز ریشه دارند. از نگاه تریفوناس، فوتبال نوعی نمایش قدرت است: شکلی از مدیریت احساسات، سرکوب یا جهت‌دهی میل جمعی و نهایتا فضایی که در آن هویت‌های فرهنگی و ایدئولوژیک بازتعریف می‌شوند. با وجود قوت تحلیل و نوشتار روان، کتاب به دلیل حجم کوتاهش نمی‌تواند بسیاری از ایده‌های طرح‌شده را بسط دهد و بیشتر به قرائت تئوریک و تفسیر متکی است تا پژوهش تجربی. با این حال، ارزش اصلی آن در همین فشردگی و توانایی‌اش در ایجاد پیوندی خلاق میان نشانه‌شناسی اکو و فرهنگ فوتبال است. اومبرتو اکو و فوتبال اثری است ایده‌آل برای خوانندگانی که می‌خواهند فوتبال را نه به‌عنوان «فقط یک بازی»، بلکه به عنوان میدان معنا، قدرت و تخیل اجتماعی ببینند و درک کنند که چرا این ورزش جهانی تا این حد توانسته است ذهن و فرهنگ بشر را شکل دهد.