کتاب مقامات حمیدی

در بستان ادب پارسی، آنجا که کلمات همچون سالکان طریقت، دامن‌کشان به سوی معنای مطلق روان‌اند، اثری درخشان از افق قرن ششم هجری هویداست. کتابی که «مقامات حمیدی» نام گرفته و خامه‌اش در دست پیری از دیار بلخ، قاضی حمیدالدین ابوبکر بن عمر بن محمود، رقصیده است. این اثر تجلی‌گاه قدرت زبان و معراج نثر پارسی است؛ نردبانی است که نردبان‌پایه‌هایش از سجع و جناس و استعاره بنا شده تا روح خواننده را به بام بلند فصاحت برساند.
در سال ۵۵۱ هجری قمری، هنگامی که خورشید ادب در آسمان سلجوقیان و خوارزمشاهیان در اوج تابش بود، حمیدالدین بلخی این صحیفه را نگاشت. او که خود غواص دریای معانی بود، بر آن شد تا اثری پدید آورد که همتای مقامات بدیع‌الزمان همدانی و مقامات حریری در زبان تازی باشد. اگرچه پیشینیان در عربی داد سخن داده بودند، اما حمیدی خواست تا ثابت کند که «قند پارسی» نیز در ظرف صنایع ادبی، شمیمی دل‌انگیزتر دارد. از این رو، مقامات حمیدی را باید سحر حلال نامید؛ نثری که در آن، صورت و معنا در هم آمیخته‌اند، چنان‌که جان در تن.
این کاخ بلند نظم و نثر، بر بیست و چهار ستون مقام استوار است و مقدمه‌ای چون سردر ورودی و خاتمه‌ای چون ایوان بدرقه دارد. هر مقامه، مجلسی است از مجالس انس که در آن، گاه «پیر و جوان» به جدال احسن می‌پردازند و گاه «سنی و ملحد» در میدان عقیده شمشیر استدلال می‌زنند. حمیدی گاه سالک را به تماشای «بهار» و «خزان» می‌برد تا درس عبرت آموزد، و گاه در وادی «عشق» و «جنون» سرگردانش می‌کند تا حدیث دل بگوید.
نثر این کتاب، «نثر فنی» و «مصنوع» است؛ اما نه آن صنعتی که راه بر معنا بندد، بلکه صنعتی که چون آرایش معشوق، بر دلبری‌اش بیفزاید. حمیدالدین در این اثر، واقعیت تاریخی را با حکمت اخلاقی و لطایف ادبی درآمیخته است. او در توصیف رستاخیز طبیعت، چنان سخن می‌گوید که گویی از رستاخیز جان‌ها خبر می‌دهد. آنجا که می‌گوید: «آن‌که این نبات اموات را نشر تواند کرد، عظام رفات را حشر تواند کرد»، خواننده را از ظاهر خاک به باطن افلاک می‌کشاند و قدرت «محیی» را در رگ‌های خشک زمین نشان می‌دهد.
مقامات حمیدی، کتابی است برای آنان که می‌خواهند «طعم» کلمات را بچشند. این اثر، دعوتی است به ضیافت زبان فارسی؛ جایی که در آن، هر جمله آیه‌ای است از زیبایی و هر صفحه، آینه‌ای است که تصویر هنرمندانهٔ روح ایرانی را در قرن ششم بازمی‌تاباند. باشد که خوانندهٔ بصیر، از پوستهٔ سخت الفاظ عبور کرده و به مغز شیرین معانی دست یابد.