کتاب قلتشن دیوان

قلتشن دیوان یکی از داستان‌های برجسته محمدعلی جمالزاده، پدر داستان‌نویسی نوین فارسی، است که در شش بخش تدوین شده است.
این اثر تصویری نافذ از تحولات اجتماعی-سیاسی ایران در اواخر دوره قاجار و همزمان با جنگ جهانی اول ارائه می‌دهد جمالزاده در این داستان، تقابل دو نوع شخصیت و دو نگرش به مشروطیت را به تصویر می‌کشد: حاج شیخ مشروطه‌خواه نماینده روشنفکران اصیل و آرمان‌گرای جنبش مشروطه، و قلتشن دیوان نماد فرصت‌طلبانی که از آشفته‌بازار سیاسی و اقتصادی برای منافع شخصی بهره می‌برند. جمالزاده با هنرمندی، استحاله ارزش‌های انقلابی مشروطه را نشان می‌دهد. دورانی که فرصت طلبان جای انقلابیون را گرفته‌اند و روزنامه‌های هوچی، کار چرخان ماجرای سیاسی شده‌اند. این وضعیت موجب انزوای شخصیت‌های اصیل انقلابی مانند حاج شیخ شده است. شیخ نماد پاکدامنی و شرافت که با وجود آرمان‌های والا، قربانی شرایط اقتصادی و طمع‌ورزی قلتشن می‌شود. قلتشن دیوان نماد فرصت‌طلبی و ریاکاری که با احتکار در قحطی جنگ جهانی اول، سوءاستفاده از نام نیک دیگران، و عوام‌فریبی به ثروت و قدرت می‌رسد. جمالزاده با روایت این داستان، نقدی عمیق بر جامعه‌ای دارد که در آن ارزش‌های اخلاقی وارونه شده‌اند. حاج شیخ با همه پاکدامنی‌اش در اندوه، غریبانه می‌میرد، درحالی‌که قلتشن با ثروت‌اندوزی نامشروع، خرید رسانه‌ها و ظاهرسازی (تأسیس مدرسه ایتام) به عنوان مرد وطن‌پرست شهرت می‌یابد و با تشریفات فراوان به خاک سپرده می‌شود.
جمالزاده در این داستان از سبک رئالیستی با چاشنی طنز تلخ اجتماعی بهره می‌گیرد. او با پرداخت دقیق جزئیات زندگی روزمره و زبانی نزدیک به گفتار مردم، تصویری زنده از جامعه ایران در دوران گذار ارائه می‌دهد.
در مجموع، قلتشن دیوان نمونه‌ای از ادبیات انتقادی-اجتماعی جمالزاده است که با نگاهی نافذ، آسیب‌شناسی جامعه ایرانی را در دوران تحول از سنت به مدرنیته به تصویر می‌کشد. این داستان همچنان با گذشت سال‌ها، تصویری معنادار از چالش‌های جامعه ایران در مواجهه با تغییرات سیاسی و اجتماعی ارائه می‌دهد.