کتاب در گستره فرهنگ

دکتر محمود روح‌الامینی (۱۳۰۷-۱۳۸۹)، استاد برجسته مردم‌شناسی دانشگاه تهران و چهره ماندگار علوم اجتماعی ایران، در کتاب «در گسترۀ فرهنگ» با تکیه بر تحصیلاتش در دانشگاه سوربن زیر نظر کلود لوی‌استروس و آندره لورواگوران، رویکردی عمیقا بومی به تحلیل فرهنگ ارائه می‌دهد. وی در این اثر فرهنگ را به‌عنوان سازوکاری پویا تعریف می‌کند که شامل باورها، ابزارهای مادی و الگوهای رفتاری برای تعامل انسان با طبیعت و جامعه است و تمایزی اساسی بین فرهنگ و تمدن (شهری شدن با قدمت ۵ هزار ساله) قائل می‌شود. محور اصلی کتاب، تلفیق نظریه‌های جهانی مردم‌شناسی (به‌ویژه ساختارگرایی لوی‌استروس) با داده‌های میدانی در دست از فرهنگ ایرانی است. وی با الهام از تحقیقات میدانی خود درباره عشایر فارس (مانند رساله دکتری‌اش در مورد «تمدن سنتی گوسفند»)، بر مشاهده مشارکتی به‌عنوان روشی بنیادین تأکید دارد و با نقل قولی کلیدی می‌گوید: «تنها عکس گرفتن کافی نیست؛ تا زیر تابوت را نگیری و علاقه بقیه را نفهمی، نمی‌توانی درباره آن بنویسی»، که نشان‌دهنده تعهد او به درک عمیق از درون میدان تحقیق است. نویسنده همچنین با بهره‌گیری از پیشینه ادبی خود (لیسانس ادبیات فارسی)، پیوندی نوآورانه بین ادبیات کلاسیک ایران و مطالعات مردم‌شناختی ایجاد می‌کند و نشانه‌های فرهنگی را در متونی چون شاهنامه فردوسی، مثنوی مولوی و فال‌های عامیانه حافظ تحلیل می‌کند. این رویکرد در فصل‌های مربوط به آیین‌های ایرانی مانند نوروز، مهرگان، یلدا و سده به اوج می‌رسد، جایی که او تداوم این آیین‌ها را در جامعه معاصر ایران با ریشه‌های تاریخی‌شان پیوند می‌زند و کارکردهای انسجام‌بخش آن‌ها را در گذر زمان بررسی می‌کند. کتاب همچنین به عنوان بخشی از مثلث پژوهشی دکتر روح‌الامینی در کنار دو اثر مهم دیگرش، «گرد شهر با چراغ» (مبانی انسان‌شناسی) و «زمینۀ فرهنگ‌شناسی» عمل می‌کند که چارچوبی جامع برای مطالعه نظام‌مند فرهنگ ایرانی فراهم می‌سازد. به طور کلی، نثر روان نویسنده، این کتاب را نه‌تنها برای دانشگاهیان، که برای عموم علاقه‌مندان نیز قابل فهم و جذاب گردانده است.