کتاب هفده تناقض و پایان سرمایه داری

کتاب «هفده تناقض و پایان سرمایه‌داری» نوشته‌ی دیوید هاروی، نظام سرمایه‌داری را همچون ماشینی نگاه می‌دارد که پیوسته دچار خرابی می‌شود. خرابی‌های این نظام، حکم «هفده تناقضی» را دارند که در عنوان کتاب مذکور است. برخی از این تناقض‌ها، دست کم به صورت موقتی، قابل حل و فصل‌اند و برخی دیگر، یعنی بسیاری از آن‌ها، چنین نیستند. آن‌ها آینده‌ی انسان و زمین را تحت الشعاع خود قرار داده و منجر به فروپاشی و دگرونی‌های بنیادین می‌گردند. ساختار کتاب حول شناسایی و بحث درباره‌ی این هفده تناقض سازمان یافته است، که هاروی آن‌ها را در قالب سه گروه کلی توضیح می‌دهد: تناقض‌های «بنیادی» (مثل ارزش استفاده در برابر ارزش تبادلی)، تناقض‌های «متحرک» یا کمّی-کیفی که در فرایند تکامل سرمایه نقش دارند (مثل رقابت در برابر انحصار، تکنولوژی در برابر کار انسانی)، و چند تناقض «خطرناک» که اگر برآیند شوند می‌توانند مرگ‌بارترین رخدادها برای نظام سرمایه‌داری باشند (مانند نیاز به رشد مرکب بی‌پایان در جهانی با منابع محدود). این تقسیم‌بندی کمک می‌کند خواننده تفاوت میان تنش‌های دائمی قابل حل و فصل و تناقض‌هایی که ماهیتی بس بسیار خطرآفرین دارند، تمییز بگذارد. برخی از مهم‌ترین تناقض‌ها را مرور می‌کنیم. نخست، تضاد میان ارزش استفاده و ارزش تبادلی، یعنی کالاها هم مصرف می‌شوند و هم باید به‌ صورت اموری ارزشمند‌‌ در بازار فروخته شوند؛ دوم، مشکل انباشت بیش از حد سرمایه، یعنی در سرمایه‌داری، سرمایه بی‌وقفه تولید می‌شود اما بازار برای جذب آن سرمایه، ظرفیت کافی ندارد؛ سوم، روند گرایش به تمرکز و انحصار در برابر رقابت، که هم پویایی تولید را تضعیف می‌کند و هم ساختارهای سیاسی-اقتصادی را تغییر می‌دهد و چهارم، تناقض میان اصرار بر رشد، الی بی‌نهایت، و محدودیت‌های زیست‌محیطی، چیزی که هاروی آن را از مهم‌ترین تهدیدها می‌داند. در پایان، نویسنده بی‌هیچ ساده‌انگاری خوش‌بینانه یا بدگمانی رادیکال، نتیجه می‌گیرد که سرمایه‌داری با مجموعه‌ای از تناقض‌های درونی ادامه می‌یابد که بعضی‌شان مدیریت‌پذیرند و بعضی دیگر خطرناک‌اند؛ بنابراین تحلیل روشن این تناقض‌ها شرط لازم هر بحث جدی درباره‌ی پایان دادن به این نظم یا تغییر آن است.