کتاب حس وحدت

کتاب «حس وحدت: نقش سنت در معماری ایرانی»، اثر نادر اردلان و لاله بختیار، به اعتقاد بسیاری، مهم‌ترین کتابی است که در حوزه‌ی معماری سنتی ایران و ریشه‌های آن به رشته‌ی تحریر درآمده است. این اثر که برای نخستین بار در دهه ۱۹۷۰ منتشر شد و نتایج سال‌ها پژوهش و همکاری نویسندگان با اساتید برجسته‌ی جهانی را در خود دارد، بسیار فراتر از یک تحلیل صرفا تاریخی یا فرمال از بناها عمل می‌کند و به کاوشی جدی در ریشه‌های متافیزیکی و فلسفی‌ای می‌پردازد که به معماری و هنر سنتی ایران شکل داده‌اند.
جان مایه و بحث اصلی کتاب، پیوند ناگسستنی میان اصل متافیزیکی «توحید» در عرفان اسلامی و اصول بنیادین معماری ایرانی است. از دیدگاه اردلان و بختیار، معماری سنتی ایران پاسخی کالبدی به یک پرسش معنوی است: چگونه می‌توان اصل وحدت الهی را در جهان کثرت مادی به نمایش گذاشت؟ بر اساس این دیدگاه، هنرمند و معمار سنتی، یک خالق فردی نیست، بلکه واسطه‌ای است که تلاش می‌کند با استفاده از ابزارهای مادی، حقیقتی نامرئی و معنوی را مرئی و قابل تجربه سازد. کتاب در فصولی چون «مورفولوژی مفاهیم» و «مفهوم فورم‌های سنتی»، معماری را به عناصر سازنده‌ی فضایش تقسیم کرده و جایگاه هر کدام را با زبانی معمارانه به بحث می‌گذارد.
نویسندگان نشان می‌دهند که این «حس وحدت» چگونه از طریق مجموعه‌ای از اصول و نمادهای تکرارشونده تجلی می‌یابد. هندسه‌ی مقدس، با دایره به عنوان نماد وحدت و مربع به عنوان نماد جهان مادی، گذار از زمین به آسمان را در فرم گنبدها به تصویر می‌کشد. نور و آب، به ترتیب به معنای دانش الهی و طهارت، به فضا کیفیتی روحانی می‌بخشند. سلسله مراتب فضایی، از ورودی تا حیاط مرکزی و تالارهای درونی، یک سفر معنوی از بیرون به درون را ممکن می‌سازد و باغ ایرانی نیز به عنوان تصویری زمینی از بهشت، هماهنگی میان انسان، طبیعت و کیهان را به نمایش می‌گذارد.
این اثر، با ریشه‌یابی سنت‌های معماری، پرداختن به مولفه‌های آن و بررسی ارتباطش با سایر هنرها و نحله‌های فلسفی، به یک منبع ضروری برای جامعه‌ی دانشگاهی و حرفه‌ای معماری در ایران تبدیل شده است. کتاب حاضر، شامل دو مقدمه‌ی مهم از شخصیت‌های برجسته‌ی جهانی در حوزه‌ی سنت است که به عمق آن افزوده است.
«حس وحدت» در نهایت، بیش از آنکه کتابی درباره‌ی تاریخ معماری باشد، اثری در حوزه‌ی فلسفه‌ی هنر است که به معماران و علاقه‌مندان می‌آموزد تا به معماری به عنوان ظرفی برای تجربه‌ی انسانی و معنوی بنگرند.