کتاب پروفسور بوبوس

نمایشنامه «پروفسور بوبوس» اثر الکسی میخائیلوویچ فایکو (۱۸۹۳-۱۹۷۸) که نخستین بار در سال ۱۹۲۵ در اتحاد جماهیر شوروی اجرا شد، یکی از نمونه‌های درخشان کمدی اجتماعی دهه ۱۹۲۰ به شمار می‌آید؛ دورانی که تئاتر شوروی هنوز در فضای تجربه‌گرایی و جست‌وجوی فرم‌های نوین هنری به سر می‌برد و پیش از آنکه در دهه ۱۹۳۰ زیر سیطره رئالیسم سوسیالیستی قرار گیرد، مجالی برای تلفیق خنده، نقد اجتماعی و طنز فراهم می‌کرد. فایکو، که بعدها به نویسنده‌ای جدی‌تر با آثار رئالیستی بدل شد، در این دوره با زبانی گزنده و هم‌زمان همدلانه، تصویری کمیک از روشنفکران و جایگاه متناقض آنان در جامعه شوروی ارائه می‌دهد.
در قلب این نمایش، شخصیت بوبوس قرار دارد: معلمی که نماد روشنفکران سرگردان در سال‌های پس از انقلاب اکتبر و سیاست اقتصادی جدید (نپ) است. او از یک سو حامل شأن و اقتدار دانشی است که هنوز جامعه به آن نیاز دارد و از سوی دیگر، اسیر بوروکراسی، توقعات متناقض و سوءظن‌هایی است که نسبت به روشنفکران بازمانده از نظم قدیم وجود داشت. فایکو بوبوس را نه صرفا سوژه تمسخر، بلکه شخصیتی انسانی و چندلایه ترسیم می‌کند؛ فردی که می‌کوشد منزلت خود را حفظ کند، اما دائما در موقعیت‌هایی کمیک و پوچ گرفتار می‌شود. ساختار دراماتیک نمایش اپیزودیک است و به جای یک خط داستانی واحد، از مجموعه‌ای برخوردهای روزمره میان بوبوس و اطرافیانش شکل می‌گیرد. هر صحنه در حکم آینه‌ای است که بخشی از تناقضات اجتماعی را نشان می‌دهد: از برخورد با بوروکرات‌های خشک و مقررات بی‌معنا گرفته تا تعامل با دانشجویان و همسایگان و حتی مواجهه با انتظاراتی که جامعه بر دوش معلم می‌گذارد. طنز فایکو در اینجا به شیوه‌ای یادآور گوگول، بر کاریکاتور و وارونه‌سازی موقعیت‌ها بنا شده است. خنده‌ای که برمی‌انگیزد، نه تنها تماشاگر را سرگرم می‌کند، بلکه هم‌زمان به تأمل درباره جایگاه معلم، اقتدار دانش و بحران هویت روشنفکر در جامعه‌ای نوپا دعوت می‌کند. از منظر مضمونی، «پروفسور بوبوس» تصویری از سرنوشت روشنفکران در نخستین دهه‌های اتحاد شوروی ارائه می‌دهد. معلمان و پژوهشگران در آن زمان در مرز میان احترام و بی‌اعتمادی قرار داشتند: جامعه به دانایی آنان نیازمند بود، اما در عین حال آنان را به عنوان بازماندگان نظم پیشین می‌دید. بوبوس این دوگانگی را مجسم می‌کند؛ او هم مایه خنده است و هم مایه همدلی. درست به همین دلیل، نمایش همچنان برای مخاطب امروز طنین دارد، زیرا پرسشی فراتر از بافت تاریخی‌اش را مطرح می‌کند: چگونه می‌توان آرمان‌های والا را با واقعیت‌های آشفته و پرتناقض زندگی اجتماعی آشتی داد؟ از منظر تاریخی، این اثر به مرحله نخست کارنامه فایکو تعلق دارد، زمانی که او همچون بسیاری از هم‌عصرانش در پی خلق زبانی نوین برای تئاتر شوروی بود. منتقدان معاصر او، توانایی‌اش در آمیختن جزئیات زندگی روزمره با نقد اجتماعی در قالبی کمیک را ستودند. هرچند با تثبیت سیاست‌های فرهنگی دهه ۱۹۳۰، فایکو نیز مانند دیگران به سمت رئالیسم سوسیالیستی و آثار جدی‌تر رفت، اما کمدی‌های آغازینش به‌ویژه «پروفسور بوبوس» همچنان به دلیل طراوت و شادابی کمیک خود ارزشمند مانده‌اند. امروز این نمایشنامه کمتر مورد بازخوانی یا اجرا قرار می‌گیرد، بخشی به دلیل کمبود ترجمه‌های معتبر و بخشی به دلیل سایه پررنگ‌تر نویسندگانی چون مایاکوفسکی یا بولگاکف. با این حال، برای پژوهشگران و علاقه‌مندان تاریخ تئاتر، «پروفسور بوبوس» سندی زنده از روح دهه ۱۹۲۰ است؛ زمانی که تئاتر هم ابزار سرگرمی بود و هم ابزاری برای پرسشگری اجتماعی. فایکو در این اثر نشان می‌دهد که طنز می‌تواند هم نقدی بر تناقض‌های یک جامعه باشد و هم تسلایی برای مخاطبانی که خود درگیر همان تناقض‌ها هستند.
به این ترتیب، «پروفسور بوبوس» صرفا یک کمدی سبک نیست، بلکه روایتی طنزآمیز از بحران روشنفکری و تغییر جایگاه دانش در دوران گذار است. خنده در اینجا کارکردی دوگانه دارد: هم فاصله‌ای انتقادی ایجاد می‌کند و هم از فشارهای زندگی روزمره می‌کاهد. میراث این نمایشنامه در تاریخ تئاتر شوروی، یادآور لحظه‌ای است که هنوز می‌شد با شوخ‌طبعی و جسارت، به پیچیدگی‌های اجتماعی پرداخت و از خلال خنده، حقیقتی عمیق‌تر را آشکار ساخت.