کتاب سرگذشت حاجی بابای اصفهانی (2جلدی باقاب)

کتاب «سرگذشت حاجی بابای اصفهانی »، نوشته‌ی جیمز موریه، دیپلمات بریتانیایی، اثری از ادبیات مشروطه و هجوآمیز از جامعه‌ی ایران در دوران قاجار است که به دلیل نگاه انتقادی‌اش به یکی از بحث‌برانگیزترین آثار تاریخ ادبیات بدل گشته است. موریه، که به واسطه‌ی شغل پدرش با آداب مشرق زمین آشنا بود، در دو نوبت و مجموعا به مدت شش سال به عنوان منشی سفارت انگلیس در ایران عصر فتحعلی‌شاه اقامت گزید و در این مدت، با اخلاق و عادات ایرانیان، به خصوص سران و بزرگان دولت، از نزدیک آشنا شد. این مشاهدات، به همراه معاشرت با ایرانیان در سفرهای مختلف، دستمایه‌ی اصلی نگارش این رمان شد.
قهرمان داستان، حاجی بابا، فرزند یک سلمانی ساده در اصفهان، شخصیتی باهوش، زیرک و فرصت‌طلب است که برای ارتقای اجتماعی، سفری پرفرازونشیب را آغاز می‌کند. او در این مسیر، به تناسب موقعیت، جامه‌های گوناگونی بر تن می‌کند: از دلاکی و سقایی گرفته تا حکیم‌باشی، درویش دوره‌گرد، دستیار جلاد و در نهایت، صاحب منصب. این تغییر مداوم نقش‌ها به نویسنده اجازه می‌دهد تا با پرداختن به جزئیات ریز و درشت فرهنگی و مشاغل مختلف، به تمام لایه‌های جامعه سرک بکشد.
«حاجی بابا» هجونامه‌ ای اجتماعی و بی‌رحمانه است. نگاه موریه به ایرانیان، انتقادی و برخورنده است؛ او با پیش‌فرض دورویی و حقه‌بازی، به نقد تند و تیز فساد اداری، ریاکاری طبقات حاکم و خرافه‌پرستی توده‌ی مردم می‌پردازد. این نگاه، به ویژه به فساد سیستم حکومتی، وجهی جسورانه و جنجالی به کتاب بخشیده است. با این حال، مهم‌ترین وجه کتاب که آن را به اثری پیچیده تبدیل کرده، هویت نویسنده‌ی آن است. موریه به عنوان یک دیپلمات غربی، از منظر یک ناظر خارجی به جامعه‌ی شرقی می‌نگرد و اثر او یک نمونه‌ی برجسته‌ی ادبیات «شرق‌شناسانه» است. از این رو، کتاب در ایران با دو واکنش متضاد روبه‌رو شده است: برخی آن را یک کتاب تاریخی ارزشمند و نقدی صادقانه می‌دانند، در حالی که بسیاری دیگر، آن را یک کاریکاتور تحقیرآمیز و افراطی برای تأیید پیش‌فرض‌های غلط مخاطب غربی تلقی می‌کنند.
ترجمه‌ی میرزا حبیب اصفهانی نیز خود یک اثر هنری مستقل به شمار می‌رود. او با شیوه‌ی برداشت آزاد و با بهره‌گیری از ظرایف و مختصات نثر قاجار، اثری خلق کرده که به عنوان مرجعی غنی از وضعیت اجتماعی آن دوره قابل بررسی است. با وجود تکلف نسبی نثر، طنز زیرپوستی حاکم بر روایت‌ها، بدشانسی‌های مداوم حاجی بابا و تلاش سرسختانه‌ی او برای زنده ماندن، خواننده را با خود با ریتمی تند همراه می‌سازد. در نهایت، «سرگذشت حاجی بابای اصفهانی » هجونامه و کتاب نقادانه برای درک روابط پیچیده‌ی شرق و غرب در قرن نوزدهم است که حتی پس از گذشت دو قرن، همچنان خواندنی و جذاب قلمداد می‌شود.